A. Flis - Czego się Zachód nauczył od Wschodu w XX wieku.pdf - Archeo - MiliFan

Andrzej Flis

CZEGO SIĘ ZACHÓD NAUCZYŁ OD WSCHODU W XX

WIEKU?

W drugiej połowie XX stulecia w kulturze Zachodu

dokonały się głębokie zmiany zarówno w sferze

wartości i norm kulturowych, jak też w dziedzinie

idei i świadomości symbolicznej. 1 Niektóre z tych

przemian miały charakter endogenny i stanowiły prostą

konsekwencję wewnętrznych transformacji cywilizacji

zachodniej, inne były wytworem dyfuzji, czyli

oddziaływania obcych wpływów kulturowych. Pośród

zmian drugiego typu dwie zasługują na szczególną

uwagę ze względu na swoje dalekosiężne skutki:

narodziny i szybkie postępy ideologii „walki bez

przemocy” – która w latach sześćdziesiątych i

siedemdziesiątych przeobraziła znacząco kulturę

1 Rozważania w niniejszej pracy opierają się na dwuczłonowym

pojęciu kultury, które można oddać schematycznie za pomocą

prostego diagramu:

system idei, znaków i symboli

KULTURA

system wartości, norm i

sankcji

Kultura – w powyższym ujęciu – stanowi rzeczywistość

abstrakcyjnozmysłową (idealnomaterialną) złożoną z dwóch

wzajemnie ze sobą powiązanych układów: systemu wartości, norm

i sankcji oraz systemu idei, znaków i symboli. Zmiany, o

których w tekście mowa penetrują więc oba układy i jako takie

mają charakter systemowy, a nie cząstkowy czy też

powierzchniowy. Szerzej na temat zarysowanej powyżej koncepcji

kultury vide: A. Flis, Chrześcijaństwo i Europa. Studia z

dziejów cywilizacji Zachodu, Kraków 2003, s. 1683.

polityczną Europy i Ameryki – oraz ewolucja

zachodniego stosunku do przyrody w ogólności i świata

zwierząt w szczególności. Obie te zmiany przypisać

należy oddziaływaniu Wschodu, a ściślej rzecz biorąc

tradycji kulturowej Indii. Obie te zmiany godziły

zarazem w światopogląd chrześcijański i oznaczały

odrzucenie sposobu myślenia o świecie dominującego na

Zachodzie od kilkunastu stuleci.

W ostatniej ćwierci ubiegłego wieku ruchy

pacyfistyczne i ekologiczne zakorzeniły się w Europie

i Stanach Zjednoczonych tak głęboko, iż w końcu

uznane zostały za organiczne wytwory cywilizacji

zachodniej. Nigdy jednak takimi nie były. Religia

chrześcijańska – aksjonormatywny fundament kultury

europejskiej – uzasadniała bowiem przez wieki w „imię

wyższych celów” agresję i przemoc zarówno w życiu

społecznym, jak i w stosunkach człowieka ze światem

przyrody. Rozwój pacyfizmu i wrażliwości ekologicznej

w Europie i Ameryce przypisać więc trzeba nie tyle

wewnętrznej ewolucji cywilizacji atlantyckiej, ile

oddziaływaniom zewnętrznym – a ściślej rzecz biorąc

ideom orientalnym, które przetworzone i przystosowane

do nowego kontekstu stały się z czasem istotnym

składnikiem współczesnej kultury Zachodu.

CHRZEŚCIJAŃSTWO I PRZEMOC

Biblijny Bóg jest okrutny i mściwy. Bez skrupułów

uciekał się do przemocy realizując swoje zamysły:

zesłał na ludzkość straszliwy potop, siarką i ogniem

obrócił w popiół Sodomę i Gomorę, wymordował

pierworodnych ziemi egipskiej od potomka faraona

poczynając, a na „pierworodnym synu niewolnicy”

kończąc (Exodus 11; 5,29), wydał również ludność

Izraela w babilońską niewolę „nie oszczędzając ani

młodzieńców, ani dziewic, ani starców” (II Księga

Kronik, 36; 17). Przemoc i zniszczenie to jednak nie

tylko atrybut przeszłych poczynań Jahwe, ale także

osnowa przyszłych wydarzeń. Zgodnie z proroctwami

Starego Testamentu ostateczny triumf dobra nad złem i

początek Królestwa Bożego na ziemi poprzedzi globalna

katastrofa kosmiczna, która stanowiąc zapowiedź

nadejścia mesjasza unicestwi świat cały: ziemia

obsunie się ludziom spod nóg, góry zaczną dymić,

gwiazdy spadną z nieba i rozsypią się w proch, morza

zamienią się we wrzątek i wyparują, a dzieła

zniszczenia dopełni gigantyczny pożar świata.

Kościół – podobnie jak biblijny Bóg – odwoływał się

bez skrupułów do fizycznej przemocy dążąc do

realizacji swoich celów. Od 381 roku prześladował

metodycznie pogańskie kulty Cesarstwa Rzymskiego z

brutalnością wielokrotnie przewyższającą tę, której

sam doświadczył za czasów Decjusza i Dioklecjana.

Bestialstwo XIIIwiecznej krucjaty przeciw katarom na

południu Francji do dziś wywołuje przerażenie, a

odpowiedź papieskiego legata na pytanie jak odróżnić

katolików od heretyków – „zabić wszystkich, Bóg

rozpozna swoich” – wymownie ilustruje mentalność

ówczesnego kleru. Chrystianizacji średniowiecznej

Europy towarzyszyło ludobójstwo! Prusowie, Słowianie

Połabscy i inne grupy etniczne opierające się

ewangelizacji zostały zdziesiątkowane i wymazane z

powierzchni ziemi. Przemoc była też narzędziem

szerzenia Dobrej Nowiny w Ameryce Łacińskiej, czemu

dała wyraz wstrząsająca opowieść hiszpańskiego

dominikanina Bartolome de Las Casas Krótka relacja o

wyniszczeniu Indian (1552). W tym samym czasie

tortury i płonące stosy stały się popularnymi

środkami św. Inkwizycji chroniącymi doktrynalną

czystość katolickiej wiary.

W pierwszej połowie XVI wieku radykalne odłamy

Reformacji, nie czekając na koniec świata, podjęły na

własną rękę próby urzeczywistnienia Królestwa Bożego

na ziemi. Najbardziej spektakularną z nich była

dyktatura religijna w Münsterze – mieście będącym

własnością lokalnego biskupa, opanowanym siłą przez

radykalnych anabaptystów. Komuna münsterska objawiła

w całej swej posępnej okazałości cechy konstytutywne

przyszłych rewolucji społecznych, których teatrem

stać się miała niebawem nowożytna Europa: postępującą

alienację przywódców politycznych dążących za wszelką

cenę do realizacji szczytnych ideałów i rozwój

policyjnego terroru, który w imię ochrony wartości

najwyższych przekształca się rychło w szaleństwo

przemocy godzące we wszystkich bez wyjątku.

W III rozdziale swojej znakomitej monografii Dawny

ustrój i rewolucja Alexis de Tocqueville zauważył z

właściwą sobie przenikliwością, iż „Rewolucja

Francuska była rewolucją polityczną używającą metod

działania rewolucji religijnych”. Tocqueville – jak

się wydaje – miał na myśli dwie istotne cechy

rewolucji 1789 roku: uniwersalistyczny charakter jej

ideologii oraz iście religijny fanatyzm

rewolucjonistów sięgających bez skrupułów po przymus

fizyczny jako środek prowadzący do wzniosłych celów.

Nie ulega wątpliwości, iż religia chrześcijańska

ukształtowała w Europie wiarę w moralną wartość

przemocy. Nauki płynące z Biblii i wielowiekowa

działalność Kościoła ugruntowały na Zachodzie

przekonanie, iż terror jest siłą kreatywną, zdolną do

pomnażania dobra w świecie. W tym sensie rację miał

Alexis de Tocqueville, kiedy Rewolucję Francuską

potraktował jako świecką manifestację

chrześcijańskiego sposobu myślenia. W tym sensie i

faszyzm, i komunizm były również projektami

społecznymi wyrastającymi z tradycji

judeochrześcijańskiej.

Organiczny związek chrześcijaństwa z antyreligijnym

totalitaryzmem XX wieku podkreślił trafnie Leszek

Kołakowski. „Chrześcijaństwo – pisał on – stworzyło

pierwsze w Europie modele państwa totalitarnego” i

jako „jedyne w ludzkich dziejach nie tylko

praktykowało, ale też jawnie wypowiedziało zasadę,

wedle której to, co białym widzimy, trzeba czarnym

nazwać, o ile zwierzchność tak każe (Ecclesiae

catholicae ita conformes esse debemus, ut, si quod

oculis nostris apparet album nigrum illa esse

definierit, debemus itidem quod nigrum sit

promuntiare – wedle sławnej formuły świętego

Ignacego)” 2 . Ojcami zachodniego totalitaryzmu nie byli

zatem ani Trocki, ani Lenin, ani Hitler, ani

Mussolini, lecz św. Augustyn oraz Ignacy Loyola – ani

bolszewicy, ani faszyści nie stworzyli bowiem

ideologii legitymizującej przemoc, lecz sięgnęli

jedynie po gotowe chrześcijańskie wzory i rozwinęli

je ad extremum.

I katolicy, i protestanci, i prawosławni mają na

sumieniu ocean gwałtów popełnionych w imię wartości

religijnych. Kościoły chrześcijańskie hołdowały przez

długie wielki zasadzie, iż wzniosłe cele (zbawienie

duszy, szerzenie Dobrej Nowiny, obrona prawdziwej

wiary) usprawiedliwiają nikczemne środki używane do

ich realizacji. Ten sposób myślenia przejęli z czasem

nacjonaliści, komuniści i faszyści, dzięki czemu

przemoc stała się prawomocnym środkiem realizacji nie

tylko wartości religijnych, ale także ideałów

narodowych i socjalistycznych. Nie jest więc kwestią

przypadku, iż Europa pogrążyła się w XX stuleciu w

dwóch koszmarnych wojnach trwających łącznie blisko

dziesięć lat i stworzyła dwa najbardziej zbrodnicze

systemy polityczne w dziejach ludzkości.

AHIMSA I WALKA BEZ GWAŁTU

Ahimsa – rygorystyczny nakaz nie wyrządzania krzywdy

i powstrzymania się od gwałtu, stanowi integralny

2 L. Kołakowski, Obecność mitu, Kraków 1981, s. 97.

A. Flis - Czego się Zachód nauczył od Wschodu w XX wieku.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: