Suplementacja selenem dla mężczyzn.pdf

W stronę „gender medicine” - suplementacja selenem dla mężczyzn

Iwona Wawer

Zakład Chemii Fizycznej, Wydział Farmaceutyczny Akademii Medycznej w

Warszawie, Banacha 1, 02-097 Warszawa

Streszczenie : Rola selenu w organizmie jest przedmiotem intensywnych badań;

wiadomo, że śladowe jego ilości: 55-70 μg są niezbędne dla zachowania zdrowia. Polska leży

na glebach ubogich w selen i w diecie mogą występować jego niedobory. Podawanie selenu

zmniejsza ryzyko zawału serca oraz ryzyko niektórych rodzajów raka (prostaty, trzustki,

płuc). Ryzyko rozwoju raka silniej zależy od poziomu selenu w organizmie mężczyzn niż

kobiet. Przyczyną są biologiczne różnice w metabolizmie i dystrybucji selenu w tkankach u

obu płci.

Słowa kluczowe: selen, suplementy diety, ryzyko raka, płeć

Summary : The role of the essential trace mineral selenium in human health and

disease is currently a subject of intense interest. The recommended daily allowance (RDA) for

Se is 55-70 μg for healthy adults. Suboptimal selenium status may be frequent in subjects

living in a poor selenium area, as occurs in many parts of Europe, including Poland.

Beneficial effect of supplementation is noticeable in such populations. Publications on

supplementation indicate that selenium lowers the incidence of myocardial infarcts, and is a

promising chemopreventive agent for certain cancers. Numerous studies support the

hypothesis that cancer risk in men is more profoundly influenced by selenium status that

cancer risk in women, due to sex-based differences in metabolism and tissue distribution.

Key words: selenium supplementation, dietary supplements, sex-specific cancers

Selen jest jednym z tych pierwiastków, którego śladowe jego ilości są niezbędne do

życia i zachowania pełni zdrowia. Najbardziej znanym skutkiem deficytu selenu jest choroba

z Keshan; aby zapobiec kardiomiopatiom u mieszkańców tego rejonu, chińscy naukowcy

ustalili, że dla ważącego 60 kg mężczyzny wystarczająca jest dawka 40 μg dziennie,

zapewnia ona prawidłową aktywność selenoenzymów (peroksydazy glutationowej). Biorąc

poprawkę na większą masę ciała Amerykanów, FDA uznała w 1989r, że w USA

rekomendowana dawka dzienna powinna być w granicach 55-70 μg. W krajach o glebach

zasobnych w selen, dzienne spożycie selenu z dietą jest wyższe, np. w Kanadzie 98-224 μg, a

w USA 106 μg. Typowa dieta w Europie Północnej dostarcza w przybliżeniu 45 μg selenu,

ale w Wielkiej Brytanii tylko 29-39 μg. Dzienne zapotrzebowanie w Polsce określono na

55μg dla kobiet i 70 μg dla mężczyzn. Jednorazowa dawka nie powinna być większa niż 200

μg, ale dawka toksyczna to już 600-700 μg, a więc jest dość łatwo przekroczyć granicę

między dawką pożądaną a toksyczną.

Selen w środowisku i diecie

Selen wchodzi w skład wielu minerałów, jest go dużo w skałach wulkanicznych,

zwykle towarzyszy złożom siarki. Może występować jako selen elementarny, selenki,

seleniany (IV i VI) oraz w związkach organicznych, takich jak: metyloselenki,

selenomocznik, selenoglutation, aminokwasy selenowe (selenometionina, selenocysteina) i

białka. W glebach jest go przeciętnie od 0,1 do 2mg/kg. Selenu jest mało w glebach kwaśnych

i występuje w postaci trudno przyswajalnej przez rośliny, natomiast w tych o pH bliskich

obojętnego i zasadowych (czarnoziemy, bielice) obecne są seleniany, dość dobrze

rozpuszczalne w wodzie i łatwo wchłaniane. Niestety w północnej Europie, na terenach gdzie

sięgał lodowiec, selen został wypłukany z gleby. Na glebach ubogich w selen leży też Polska.

Rośliny przyswajają selen z gleby i nie są zdolne do rozróżnienia selenu od siarki, oba

pierwiastki mają taki sam szlak metaboliczny. Aminokwasy selenocysteina i selenometionina

są wbudowywane w białka roślin w sposób statystycznie przypadkowy, ale rośliny o większej

zawartości związków siarki mają też więcej selenu. Do roślin bogatych w selen, należą:

strączkowe, kapustne oraz zboża. Dość dużo selenu mają warzywa (w mg/kg): groch 1,35,

fasola 0,94, brukselka 0,10. W polskiej pszenicy jest 0,68 +/-0,36 mg/kg, w słowackiej 23,8

+/-19,7 mg/kg, ale w krajach skandynawskich o bardzo niskiej zawartości Se w glebie ziarno

pszenicy ma tylko 0,007-0,017 mg/kg. W Finlandii zdecydowano się nawet na dodatek

selenianu (VI) sodu do nawozów.

Selen jest dostarczany do organizmu człowieka z pożywieniem, jego zawartość w

produktach żywnościowych zależy od tego, gdzie zostały wyprodukowane. Jednak

biodostępność związków selenu obecnych w roślinach jest niska, znacznie lepiej przyswajany

jest selen z białka, a więc głównie z produktów zwierzęcych: mięsa, żółtka jaj, ryb i owoców

morza. Mieszkańcom obszarów ubogich w selen, warto polecić dietę bogatą w brokuły,

brukselkę, cebulę i czosnek, pełnoziarniste produkty zbożowe, otręby, kiełki pszenicy,

podroby (wątrobę), ostrygi, krewetki. Jednak mimo prawidłowej diety, ludzie konsumujący

żywność wyprodukowaną na glebach o niskiej zawartości selenu mogą mieć jego niedobór w

organizmie.

Kiedy niedobór selenu może mieć niekorzystny wpływ na zdrowie i czy warto sięgnąć

po suplementy? Piśmiennictwo medyczne dotyczące roli selenu w organizmie jest bardzo

obszerne. Aby zbadać wpływ jego niedoborów oraz skutki suplementacji, przeprowadzono

kilkaset badań epidemiologicznych. Okazało się, że, podawanie selenu: zmniejsza ryzyko

zawału serca oraz ryzyko niektórych rodzajów raka, wpływa na działanie systemu

immunologicznego, zmniejsza bóle reumatyczne i zwiększa ruchliwość stawów objętych

stanem zapalnym, poprawia komfort życia mężczyzn z powiększonym gruczołem krokowym

(prostatą), polepsza jakość spermy i ruchliwość plemników, działa przeciwwirusowo (m.inn.

hamuje progresję wirusa HIV) a nawet przeciwdepresyjnie.

Selen wchłaniany w trakcie pokarmowym jest rozprowadzamy do tkanek przez

erytrocyty krwi, ale poszczególne organy mają bardzo zróżnicowane potrzeby. Największe

stężenie selenu jest w tarczycy. Okazuje się niezbędny do syntezy hormonów produkowanych

przez ten gruczoł, podobnie jak jod (ale skutki deficytu jodu są znacznie lepiej rozpoznane).

U osób z niedoborem selenu często stwierdzano niedoczynność tarczycy [ 1 ] . Jej objawy, takie

jak: wrażliwość na zimno, sucha skóra, zakłócenia pracy serca, zmęczenie, zły metabolizm

tłuszczów (tycie), mogą być wskazaniem do sprawdzenia poziomu selenu. Nieodpowiedni

poziom hormonów produkowanych w tarczycy ma również wpływ na pracę mózgu;

pogorszenie sprawności umysłowej i depresyjne nastroje mogą wynikać z deficytu selenu.

Niedoczynność tarczycy stwierdzono bowiem aż u 75% osób cierpiących na depresję.

Badania zdrowych mężczyzn, którym przez 21 do 99 dni podawano suplement z selenem nie

potwierdziły co prawda szybkiej poprawy nastroju, ale: im niższy był poziom Se w

erytrocytach, tym częściej obserwowano zaburzenia depresyjne. W innym badaniu okazało

się, że samopoczucie (wzrost pewności siebie, zmniejszenie lęku) znacząco poprawiło się

dopiero po 15 tygodniach stosowania diety o dużej zawartości selenu. Powrót do

prawidłowego poziomu Se odbywa się więc powoli, co jest zgodne z oceną czasu życia tego

pierwiastka w organizmie (ocenianą na 2-3 miesiące). Na związek pomiędzy stanem mózgu a

statusem Se wskazuje też informacja, że w mózgu pacjentów z chorobą Alzheimera

stwierdzono tylko 60% tej ilości selenu co w zdrowym, w tej samej grupie wiekowej [ 2 ] .

Choroby serca i układu krążenia

Badania epidemiologiczne pokazały, że wiele patologii w układzie krążenia można

powiązać z niskim poziomem selenu w organizmie. Zależności między poziomem selenu we

krwi a chorobami naczyń wieńcowych, występowaniem i ciężkością zawału serca oraz

kardiomiopatie związane z niedoborem selenu zostały omówione ostatnio w pracy

przeglądowej [ 3 ] . Procesy patologiczne w układzie krążenia najczęściej zaczynają się od

zmian miażdżycowych na ścianach naczyń krwionośnych. Pojawia się lokalna przewaga

procesów utleniania, nadmiar rodników tlenowych i utlenionych lipidów, których

nagromadzaniu się może przeciwdziałać wzrost aktywności enzymów tworzących obronę

antyoksydacyjną, takich jak peroksydaza glutationowa. Izoformy selenowe GSHPx mają

selenocysteinę w centrum aktywnym, obecność Se w surowicy krwi zapewnia więc

odpowiednią aktywność tego enzymu.

W wielu badaniach klinicznych i epidemiologicznych pokazano odwrotną zależność

pomiędzy poziomem selenu we krwi a progresją miażdżycy i częstością incydentów

wieńcowych. Niewątpliwie, osoby z niskim poziomem Se w surowicy (poniżej 54 μg/l) mają

podwyższone ryzyko zawału. Jednak część badań nie potwierdziła takiej korelacji, była ona

mniej istotna zwłaszcza w grupie osób o większym stężeniu Se. Można zgłosić wątpliwości

metodyczne dotyczące diety czy sposobu życia, bowiem na wzrost ryzyka zawału wpływa

wiele czynników. Wyjaśnienia wymaga też fakt, czy stężenie Se w surowicy jest właściwym

biomarkerem jego deficytu (patrz dalej).

Zawartość selenu w mięśniu sercowym jest niska w stanach przedzawałowych. Czy

jego wyższy poziom zwiększa szansę na przeżycie zawału? Wiadomo, że po kilku lub

kilkunastu minutach od odcięcia krążenia krwi w tkankach następują uszkodzenia związane z

niedotlenieniem. Groźny jest też uraz reperfuzyjny, bowiem powstająca kaskada wolnych

rodników szybko wyczerpuje pulę dostępnych antyoksydantów. Aby sprawdzić czy

suplementacja diety selenem wpływa na rozmiar nekrozy mięśnia sercowego, wykonano

badania na szczurach. Jedna grupa dostawała przez 10 tyg. dietę z 1,5mg Se/kg a druga tylko

0.05 mg/kg, po czym na 30 min podwiązano im tętnicę wieńcową. Dieta bogata w selen

zadziałała ochronnie, w pierwszej grupie rozmiar obszaru dotkniętego zawałem był mniejszy

o 25%. Większa była też aktywność peroksydazy glutationowej we krwi po przebytej

ischemii oraz korzystniejszy stosunek GSH/GSSG, czyli formy zredukowanej do utlenionej

glutationu. Badania na szczurach pokazują wyraźnie, że rozmiary uszkodzeń mięśnia

sercowego wywołanych ischemią/reperfuzją są związane ze komórkowym statusem redoks, a

poziom selenu w organizmie przed zawałem determinuje szansę na jego przeżycie [ 4 ] .

Podobne badania wykonano zamykając na 10 min przepływ krwi przez arterie szyjne, co

prowadziło do niedokrwienia mózgu (udar). Badano rozmiar udaru niedokrwiennego a jako

wskaźnik poziomu stresu oksydacyjnego w mitochondriach oznaczano produkty utlenienia

reagujące z kwasem tiobarbiturowym (TBARS). Podanie flawonoidu rutyny, oleju z czosnku

lub selenku sodu przed ischemią znacząco zmniejszało rozmiary udaru [ 5 ] , zmniejszyło

również objawy upośledzenia pamięci i koordynacji ruchowej. Sugeruje to, że rutyna i olej

czosnkowy zmniejszają skutki stresu oksydacyjnego i w ten sposób poprawiają funkcje

mózgu.

Selen a choroby nowotworowe

Badania roli mikroelementów czy antyoksydantów zwracano uwagę na wiek, masę

ciała (BMI), ciśnienie krwi, palenie papierosów ale zbyt rzadko uwzględniając specyfikę płci

[ 6 ] . Jest to bardzo ważny aspekt, zwłaszcza w prewencji chorób nowotworowych. Pokazały to

badania kohortowe wykonane w pięciu krajach (Finlandia, Japonia, Holandia, Norwegia i

USA), których celem było ustalenie czy dawki selenu w diecie mają wpływ na

zachorowalność na różne typy raka. Okazało się, że mężczyźni z chorobą nowotworową mieli

o 5-23% mniejsze stężenie selenu w surowicy krwi, ale nie było takiej zależności u kobiet. Do

dokładniejszej analizy wybrano więc dwa typy raka związane z płcią: rak prostaty i rak piersi.

Badania na dużej grupie mężczyzn (540 osób w Holandii, 181 w USA) pokazały, że im niższy

poziom selenu, tym większa była zapadalność na raka prostaty. Jednak badania kobiet z

rakiem piersi (202 w Holandii, 434 w USA) nie wykazały takiego związku. Okazało się,

deficyt selenu częściej prowadzi do rozwoju różnych rodzajów raka u mężczyzn niż u kobiet.

Różnice w biologii i biochemii na poziomie komórkowym i molekularnym

poszczególnych typów raka są związane z płcią. Pokazują to zależności pomiędzy dawką

selenu a reakcją organizmu obserwowane w doświadczeniach na zwierzętach: psy okazały się

bardzie wrażliwe na toksyczne dawki selenometioniny niż suki. Jest możliwe, że

biodystrybucja selenu jest inna u obu płci.

Zależność pomiędzy stężeniem selenu w paznokciach a umieralnością z powodu raka

jest bardziej stroma dla mężczyzn, co wynika z analizy danych z 4 prowincji w Kanadzie.

Mężczyźni mają mniej selenu w paznokciach niż kobiety, prawdopodobnie dlatego, że

magazynują go w innych, ważniejszych miejscach (np. w organach płciowych). Jeśli dalsze

badania potwierdziłyby ten efekt, może to zmienić poglądy w zakresie suplementacji: dawka,

która minimalizuje ryzyko raka prawdopodobnie powinna być inna dla obu płci. Konieczne są

jednak dalsze badania jego wchłaniania i wydalania z poszczególnych organów, zwłaszcza

gruczołu stercza, tarczycy czy mięśnia sercowego.

W USA liczba zdiagnozowanych przypadków raka prostaty wzrosła o 350% w ciągu

15 lat. Jest to wynik postępów w diagnostyce klinicznej (USG, MRI, testy krwi wykrywające

PSA, ang. prostate-specific antigen), ale również skutek starzenia się społeczeństwa.

Zastanawiające, że zapadalność na ten nowotwór jest 30-krotnie wyższa u Amerykanów niż u

Japończyków. Nie jest to sprawa genów, bowiem u Japończyków żyjących w USA różnica ta

zanika w następnych pokoleniach. Jest to wynik innej diety, bogatej w produkty sojowe,

błonnik, warzywa i ryby morskie. Ciekawe jest to, że przypadki raka prostaty są bardzo

rzadkie u Inuitów na Grenlandii, gdzie nie ma świeżych owoców, ale tradycyjna dieta jest

bogata w nienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 i selen z ryb morskich.

Strategią postępowania powinna być odpowiednia profilaktyka i wczesne

rozpoczynanie leczenia przy pomocy dobrze tolerowanych leków (np. finasteryd). Ocena czy

przerost gruczołu ma charakter łagodny czy też rakowy może być dokonana jednocześnie z

obrazowaniem go metodą magnetycznego rezonansu. Oprócz rozmiaru gruczołu można też

ustalić poziom metabolitów [ 7 ] , obniżenie poziomu cytrynianu i podwyższenie poziomu

choliny może wskazywać na nowotwór. W fazie inicjacji i progresji zmiany nowotworowej

skuteczna może być chemoprewencja. Aktualnie trwają testy skuteczności takich środków

jak: witamina E, karotenoidy (głównie likopen) oraz selen.

Obawa, że selen może być trujący powoduje ograniczenie dawek polecanych w celach

prewencyjnych. Nawet w tych szczególnych przypadkach, gdy chodzi o zahamowanie

progresji już istniejącej choroby nowotworowej lekarze mają wątpliwości, jaką dawkę

zastosować. Pokazano [ 8 ] , że podawanie 400 μg dziennie i osiągnięcie stężenia 1000ng/ml w

plazmie krwi nie daje negatywnych efektów. Raporty o toksyczności wysokich dawek selenu

zebrano od 24 mężczyzn chorych na raka prostaty, którego obecność potwierdziły biopsje.

Pacjentom przez 12 miesięcy podawano 1600 lub 3200 μg selenowanych drożdży osiągając

poziom selenu w plazmie krwi odpowiednio: 492,2 i 639,7 ng/ml. Wiadomo, że wczesne

objawy zatrucia selenem to deformacja paznokci oraz wypadanie włosów. Wykonano badania

hematologiczne, kontrolowano funkcjonowanie wątroby i nerek, stan włosów i paznokci.

Wyniki analiz dla żadnej z grup nie wykazywały odchyleń od normy, nie zaobserwowano

istotnych objawów toksyczności dla podawanych dawek selenu.

Czy suplementacja selenem rzeczywiście zwiększa jego poziom w tkankach prostaty?

Aby to sprawdzić wybrano 51 mężczyzn z łagodnym przerostem gruczołu stercza,

zakwalifikowanych do jego operacyjnego usunięcia. Części z nich podawano przez 1 miesiąc

po 200 μg selenu dziennie. Po wycięciu gruczołu oznaczono w nim poziom selenu, oznaczano

też jego zawartość w erytrocytach. Suplementacja spowodowała wzrost poziomu w prostacie

ze 196 ng/g do 241 ng/g a w erytrocytach z 173 do 209 ng/ml. Okazało się jednak, że poziom

selenu w erytrocytach słabo korelował z jego poziomem w prostacie. Wniosek jest dość

oczywisty: oznaczenie selenu we krwi nie jest zarazem jego miernikiem w prostacie [ 9 ] .

W diagnostyce raka prostaty powszechnie stosowany jest test PSA, jego niski poziom

jest wskaźnikiem skuteczności terapii i powrotu do zdrowia. Interesujące wydawało się

sprawdzenie, które selenowane związki (metabolity) lepiej hamują ekspresję tego antygenu.

Okazało się, że sub-apoptotyczne stężenia kwasu metyloseleninowego i metyloselenolu są

skuteczne, ale selenek sodowy i selenometionina nie dawały efektu hamującego. Rozważano

[ 10 ] dwa możliwe mechanizmy działania związków selenu: wywoływanie degradacji białka

PSA i hamowanie transkrypcji PSA, którą stymulują androgeny. Czy stosowanie

suplementów diety ma wpływ na poziom PSA? W zestawie suplementów zastosowano [ 11 ]

estrogeny roślinne, antyoksydanty (w tym karotenoidy) i selen. Podawano je przez 6 tygodni

37 mężczyznom z rakiem prostaty (potwierdzony podwyższonym poziomem PSA). Zarówno

poziom hormonów płciowych jak i PSA w surowicy okazały się znacząco niższe w czasie

przyjmowania suplementu niż bez niego. Pokazuje to, że odpowiednia interwencja w dietę

może spowodować spowolnienie postępów choroby. Suplementacja selenem i innymi

antyoksydantami może być szansą w zapobieganiu i leczeniu raka prostaty.

Duża grupa mężczyzn w starszym wieku ma powiększony gruczoł krokowy, ale nie są

to zmiany nowotworowe. Łagodnemu przerostowi stercza towarzyszą dolegliwości, takie jak:

konieczność częstego wstawania w nocy, słaby strumień moczu, zaleganie moczu, itp. Czy

również w tym przypadku warto polecić suplementy z selenem? Czy poziom antyoksydantów

w ustroju (takich jak witamina E, likopen i selen) może mieć związek z patologiami dolnego

odcinka dróg moczowych?

Przeanalizowano dane dla 2497 mężczyzn w wieku powyżej 60 lat, którzy w latach

1988-1994 uczestniczyli w programie badawczym dotyczącym antyoksydantów. Okazało się,

że mężczyźni z najwyższym poziomem witaminy E, likopenu i selenu mieli o 25-50% mniej

symptomów zaburzeń w oddawaniu moczu niż ci z najniższym. Takiej zależności nie

obserwowano dla innych karotenoidów (włączając wit. A). Korelacja dla witaminy C była

dość trudna do ustalenia bowiem należało uwzględnić osoby palące i niepalące (u aktualnych

palaczy wysoki poziom witaminy C skutkował mniejszą ilością przypadków). Wniosek z tej

analizy: wysokie stężenia witaminy E, likopenu i selenu, które działają protekcyjnie w

przypadku raka prostaty, są też korzystne przy łagodnym przeroście tego gruczołu.

Utrzymywanie odpowiedniego poziomu selenu (oraz innych antyoksydantów) w organizmie

oznacza więc mniej dolegliwości przy oddawaniu moczu w starszym wieku [ 12 ] .

W Europie (włączając Polskę) obserwuje się postępujące obniżanie się liczby

plemników w nasieniu. Wpływ na to mają zarówno czynniki środowiskowe, sposób ubierania

się, jak i dieta. Stwierdzono, że czynniki żywieniowe, a zwłaszcza suplementacja selenu (oraz

karnityny, argininy, witaminy B12) zwiększa ruchliwość plemników i ich liczbę, poprawia

sprawność seksualną. Potwierdza to sugestię, że mężczyźni potrzebują więcej selenu w

organach służących do reprodukcji. Dość duże stężenie Se jest w nasieniu, a specyficzna

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: