Fizycy Japońscy W Czasie Wojny.pdf

Fizycy japoÄscy

w czasie wojny

W najtrudniejszych latach historii tego kraju w Japonii intensywnie

rozwija¸y si« dwie znakomite szko¸y fizyki teoretycznej

Laurie M. Brown i Yoichiro Nambu

ãOstatnie seminarium, jakie odby¸o si« w nie spalonym jeszcze wtedy wspania¸ym domu w oko-

licach Riken, poæwi«cone by¸o teoriom ulew elektronw... Dalsze prowadzenie tych seminariw by¸o

utrudnione, poniewaý dom Minakawy sp¸on¸ w kwietniu, a w maju powaýnie uszkodzone zosta¸o

laboratorium. W lipcu przeniesiono je do wioski w pobliýu Komoro; zamieszka¸o tam czterech studentw,

¸cznie ze mn. Tatuoki Miyazima takýe przenis¸ si« do tej wioski i pod koniec 1945 roku kontynu-

owaliæmy tam nasze badania.Ó

Satio Hayakawa, astrofizyk

oddzia¸ywanie mia¸o zasadnicze znacze-

nie dla rodzcej si« wwczas kwantowej

teorii elektromagnetyzmu, znanej obec-

nie jako elektrodynamika kwantowa.

Powrciwszy do Japonii w 1928 roku,

Nishina przywiz¸ ze sob ãducha Ko-

penhagiÓ Ð demokratyczny sposb pro-

wadzenia badaÄ, dzi«ki ktremu kaýdy

mg¸ wyrazi swoje zdanie, jakýe rýny

od autorytarnych norm obowizujcych

w uniwersytetach japoÄskich Ð a takýe

wiedz« na temat aktualnych problemw

i metod naukowych. Odwiedzali teý Ja-

poni« luminarze nauki z Zachodu, tacy

jak Werner K. Heisenberg i Paul A. M.

Dirac, wyg¸aszajc odczyty dla s¸ucha-

jcych ich z naboýn czci rzesz studen-

tw i wyk¸adowcw.

grupa JapoÄczykw zaintere-

sowa¸a si« nie rozwizanymi

problemami z zakresu fizyki teoretycznej.

Nauczyli si« mechaniki kwantowej, stwo-

rzyli kwantow teori« elektromagnety-

zmu i wysun«li hipotez« o istnieniu no-

wych czstek. Przez znaczn cz«æ tego

okresu ich ýycie by¸o w rozsypce, domy

zburzone, a ýo¸dki puste. Ale te najgor-

sze dla naukowcw czasy by¸y najlep-

sze dla nauki. Po wojnie, kiedy odr«twia-

¸a po szoku Japonia szacowa¸a swoje

zniszczenia, jej fizycy przywieli do oj-

czyzny dwie Nagrody Nobla.

Ich osigni«cia by¸y tym bardziej god-

ne uwagi, ýe spo¸eczeÄstwo japoÄskie ze-

tkn«¸o si« z metodyk prowadzenia ba-

daÄ naukowych zaledwie kilkadziesit

lat wczeæniej. W roku 1854 okr«ty wojen-

ne pod dowdztwem komandora Mat-

thew PerryÕego wymog¸y otwarcie si«

kraju na handel mi«dzynarodowy, k¸a-

dc kres trwajcej 200 lat izolacji. Japonia

zrozumia¸a, ýe bez nowoczesnej techni-

ki jest pod wzgl«dem militarnym krajem

s¸abym. Grupa wykszta¸conych samura-

jw zmusi¸a w roku 1868 panujcego

wwczas szoguna do ustpienia i przy-

wrci¸a do w¸adzy cesarza, ktry dotd

by¸ jedynie figurantem. Nowe w¸adze

wysy¸a¸y m¸odych ludzi do Niemiec,

Francji, Anglii i Stanw Zjednoczonych,

aby studiowali tam j«zyki, nauki przy-

rodnicze, inýynieri« i medycyn«, oraz

utworzy¸y uniwersytety w zachodnim

stylu w Tokio, Kioto i innych miastach.

Hantaro Nagaoka by¸ jednym z pierw-

szych japoÄskich fizykw. Jego ojciec,

by¸y samuraj, pocztkowo uczy¸ swoje-

go syna jedynie kaligrafii i chiÄskiego.

Ale z podrýy za granic« wrci¸ z mn-

stwem angielskich podr«cznikw i prze-

prosi¸ syna za to, ýe uczy¸ go samych nie-

w¸aæciwych przedmiotw. Kiedy znalaz¸

si« na uniwersytecie, Nagaoka waha¸ si«,

czy wybra nauki przyrodnicze; nie by¸

pewien, czy Azjaci s zdolni opanowa t«

wiedz«. Po roku zg¸«biania historii na-

uki chiÄskiej doszed¸ jednak do wnio-

sku, ýe rwnieý JapoÄczycy mog mie

szanse na tym polu.

W 1903 roku Nagaoka przedstawi¸

model atomu, w ktrym ma¸e jdro oto-

czone by¸o pieræcieniem elektronw. Ten

ãsaturnowyÓ model by¸ pierwszym, kt-

ry zawiera¸ jdro, odkryte w roku 1911

przez Ernesta Rutherforda z Cavendish

Laboratory w Cambridge w Anglii.

Jeæli za miar« przyj zwyci«stwa od-

niesione nad Chinami (1895), Rosj (1905)

oraz podczas I wojny æwiatowej, wejæcie

Japonii na drog« rozwoju technicznego

zakoÄczy¸o si« sukcesem. Duýe przed-

si«biorstwa otwiera¸y laboratoria badaw-

cze, a w roku 1917 powsta¸ w Tokio qua-

sirzdowy instytut noszcy nazw« Riken

(Instytut BadaÄ Fizycznych i Chemicz-

nych). Cho w zamierzeniu mia¸ stano-

wi techniczne zaplecze dla przemys¸u,

Riken prowadzi¸ takýe podstawowe ba-

dania naukowe.

M¸ody naukowiec z tego instytutu,

Yoshio Nishina, zosta¸ w roku 1919 wy-

s¸any za granic«. Podrýowa¸ po Anglii

i Niemczech, sp«dzi¸ teý szeæ lat w in-

stytucie Nielsa Bohra w Kopenhadze.

Wraz z Oskarem Kleinem Nishina obli-

czy¸ prawdopodobieÄstwo oderwania si«

fotonu, kwantu æwiat¸a, od elektronu. To

Synowie samurajw

Ukryty gdzieæ w tylnych rz«dach auli,

Shinichiro Tomonaga by¸ jednym z nie-

wielu s¸uchaczy, ktrzy rozumieli wyk¸a-

dy Heisenberga. W¸aænie sp«dzi¸ p¸to-

ra roku, uczc si« mechaniki kwantowej

z oryginalnych prac naukowych. W ostat-

nim dniu wyk¸adw Nagaoka zgani¸

swoich studentw, wyrzucajc im, ýe

Heisenberg i Dirac stworzyli now teo-

ri« wkrtce po dwudziestce, podczas gdy

studenci japoÄscy s na etapie ýa¸osnego

przepisywania notatek z wyk¸adw. ãNa-

gaoki chcia¸ nam doda animuszu, ale je-

go gadanina jakoæ mnie wtedy nie po-

rwa¸aÓ Ð przyzna¸ pniej Tomonaga.

Z czasem mia¸ jednak duýo podrýo-

wa, w towarzystwie kolegi ze szko¸y

æredniej i studiw, Hideki Yukawy. Oj-

STYCZEÁ 1942 ROKU Ð autor artyku¸u

Yoichiro Nambu podczas lektury w sali

nr 305 laboratorium Wydzia¸u Fizyki Uni-

wersytetu Tokijskiego. Wkrtce potem zo-

sta¸ zmobilizowany. Kiedy wojna si« skoÄ-

czy¸a, Nambu trzy lata mieszka¸ w tym

pokoju; ssiednie laboratoria by¸y w podob-

ny sposb zajmowane przez bezdomnych

i g¸odnych naukowcw.

72 å WIAT N AUKI Luty 1999

W latach 1935Ð1955 niewielka

Odkrycia w dziedzinie fizyki

Japonia, lata 1900Ð1970

SAKATA I INOUE

Ð TEORIA DWîCH

MEZONîW

TOMONAGA Ð SUPERTEORIA WIELOCZASOWA

WZîR GELL-MANNAÐNISHIJIMY

DLA DZIWNOåCI

WZîR

KLEINAÐNISHINY

NAGAOKA Ð

JDRO ATOMU

ANTENA

YAGI

YUKAWA

Ð TEORIA SIü JDROWYCH

NOBEL DLA YUKAWY

NOBEL DLA TOMONAGI

1900

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

I WOJNA åWIATOWA

II WOJNA åWIATOWA (1941 Ð PRZYSTPIENIE JAPONII)

KONIEC AMERYKAÁSKIEJ OKUPACJI

ZRZUCENIE BOMB ATOMOWYCH NA HIROSZIM¢ I NAGASAKI

cowie obu tych m¸odych m«ýczyzn je-

dzili za granic« i wyk¸adali na uniwer-

sytetach; ojciec Tomonagi by¸ profeso-

rem zachodniej filozofii, a Yukawy Ð

geologii. Obaj pochodzili z rodzin sa-

murajw. Jeszcze przed pjæciem do

szko¸y m¸ody Yukawa pozna¸ podsta-

wy konfucjanizmu, ktre wyk¸ada¸ mu

dziadek ze strony matki, dawny samu-

raj. Potem zetkn¸ si« z dzie¸ami m«dr-

cw taoizmu, ktrych sposb rozumo-

wania mia¸ pniej przyrwna do

podejæcia naukowego. Do studiowania

fizyki zainspirowa¸ Tomonag« wyk¸ad

Alberta Einsteina, ktrego wys¸ucha¸

w Kioto w 1922 roku, a takýe lektura

ksiýek popularnonaukowych napisa-

nych w j«zyku japoÄskim.

Obaj m¸odzi m«ýczyni uzyskali stop-

nie bakalarskie w roku 1929 w Uniwer-

sytecie w Kioto w chwili, kiedy zaczyna¸

si« oglnoæwiatowy kryzys gospodar-

czy. Nie majc sta¸ej pracy, pozostali na

uniwersytecie jako asystenci nie pobie-

rajcy wynagrodzenia. Uczyli si« na-

wzajem nowej fizyki i na w¸asn r«k«

podejmowali programy badawcze.

ãKryzys gospodarczy uczyni¸ z nas na-

ukowcwÓ Ð ýartowa¸ pniej Yukawa.

W 1932 roku Tomonaga przy¸czy¸

si« do rzutkiej grupy Nishiny dzia¸aj-

cej w Instytucie Riken. Yukawa prze-

nis¸ si« na Uniwersytet w Osace i ku

niezadowoleniu Tomonagi, z ufnoæci

we w¸asne si¸y zabra¸ si« do rozwizy-

wania najbardziej aktualnych zagad-

nieÄ. (Nauczyciel Yukawy z pierwszej

klasy szko¸y podstawowej napisa¸ o nim

kiedyæ: ãJest siln indywidualnoæci

i ma zdecydowane pogldy.Ó) Jednym

z tych zagadnieÄ by¸a powaýna patolo-

gia elektrodynamiki kwantowej, znana

jako problem nieskoÄczonej energii w¸a-

snej. Wyniki wielu obliczeÄ wskazywa-

¸y na nieskoÄczonoæ: na przyk¸ad elek-

tron i fotony jego w¸asnego pola elektro-

magnetycznego oddzia¸uj na siebie

wzajemnie tak, ýe masa elektronu, czy-

li energia, zwi«ksza si« do nieskoÄczo-

noæci. Yukawa nie poczyni¸ wielkich po-

st«pw w owej kwestii, ktra mia¸a

zaprzta najwi«ksze umys¸y na æwie-

cie jeszcze przez ponad 20 lat. ãCo dzieÄ

burzy¸em teorie, ktre tworzy¸em wcze-

æniej tego samego dnia. Zanim w dro-

dze do domu przeszed¸em przez most

na rzece Kamo, by¸em pogrýony w roz-

paczyÓ Ð wspomina¸ pniej.

W koÄcu postanowi¸ zaj si« na po-

zr ¸atwiejszym problemem: natur si-

¸y dzia¸ajcej mi«dzy protonem a neu-

tronem. Heisenberg wysun¸ by¸ przy-

puszczenie, ýe si¸a ta jest przekazywana

poprzez wymian« jednego elektronu.

Poniewaý elektron ten ma pewien w¸a-

sny po¸wkowy moment p«du (albo

inaczej spin), rzucona przez niego myæl

by¸a sprzeczna z podstawow zasad

mechaniki kwantowej Ð zachowaniem

momentu p«du. Ale zastpiwszy w¸a-

ænie zasady klasyczne kwantowymi w

odniesieniu do zachowania elektronw

i fotonw, Heisenberg, Bohr i inni byli

aý nadto sk¸onni odrzuci fizyk« kwan-

tow i przyj, ýe protony i elektrony

zachowuj si« zgodnie ze swoimi w¸a-

snymi, diametralnie odmiennymi pra-

wami. Niestety, model Heisenberga

rwnieý przewidywa¸ 200 razy za du-

ýy zasi«g si¸y jdrowej.

Yukawa odkry¸, ýe zasi«g si¸y jest od-

wrotnie proporcjonalny do masy czst-

ki, ktra j przekazuje. Na przyk¸ad si-

¸a elektromagnetyczna ma zasi«g nie-

skoÄczony, poniewaý jest przenoszona

przez foton nie majcy masy. Si¸a jdro-

wa natomiast zamkni«ta jest w ærodku

jdra i powinna by przekazywana

przez czstk« o masie 200 razy wi«kszej

od masy elektronu. Stwierdzi¸ takýe, ýe

czstka jdrowa musi mie spin wyno-

szcy zero lub jeden, aby moment p«-

du by¸ zachowany.

Yukawa opublikowa¸ te spostrze-

ýenia w 1935 roku w swojej pierwszej

samodzielnej pracy zamieszczonej w

czasopiæmie Proceedings of the PMS J

(Physico-Mathematical Society of Japan).

Mimo ýe napisana zosta¸a w j«zyku an-

gielskim, przez dwa lata nie zwrci¸a

niczyjej uwagi. Yukawa wykaza¸ si« od-

wag, zak¸adajc istnienie nowej czst-

ki i rzucajc tym samym wyzwanie za-

sadzie ãbrzytwy OccamaÓ mwicej, ýe

ãbytw wyjaæniajcych nie powinno si«

mnoýy bez potrzebyÓ. W roku 1937

Carl D. Anderson i Seth H. Nedderme-

yer z California Institute of Technology

odkryli w æladach pozostawionych

przez promienie kosmiczne na¸adowa-

ne czstki, ktre mia¸y mniej wi«cej w¸a-

æciw mas«, aby spe¸ni warunki hipo-

tezy Yukawy. Lecz ta czstka pochodz-

ca z promieni kosmicznych wyst«po-

wa¸a na poziomie morza, a nie by¸a po-

ch¸aniana wysoko w atmosferze, tak

wi«c ýy¸a 100 razy d¸uýej, niý to prze-

widywa¸ Yukawa.

Tymczasem Tomonaga zajmowa¸ si«

wraz z Nishin elektrodynamik kwan-

tow. W roku 1937 odwiedzi¸ Heisen-

berga na Uniwersytecie w Lipsku i

wsp¸pracowa¸ z nim przez dwa lata

nad teoriami dotyczcymi zakresu si¸

jdrowych. Pojawi¸ si« tam rwnieý

Yukawa, w drodze na prestiýowy Kon-

gres Solvaya w Brukseli. Kongres zosta¸

jednak odwo¸any i obaj naukowcy mu-

sieli w poæpiechu opuæci Europ«.

Wojna niepodobna do innych

Wojna po¸oýy¸a nagle kres z¸otemu

wiekowi fizyki kwantowej. Jej twrcy, do

tej pory skupieni w oærodkach europej-

skich, jak Getynga w Niemczech, rozpro-

szyli si« po æwiecie, osiadajc g¸wnie

w Stanach Zjednoczonych. Heisenberg,

ktry zosta¸ w Niemczech w¸aæciwie sam,

kontynuowa¸ Ð w kaýdym razie na po-

cztku Ð prace nad teori pola stanowi-

c uoglnienie elektrodynamiki kwanto-

wej i korespondowa¸ z Tomonag.

Nim nasta¸ rok 1941, w ktrym Japo-

nia przystpi¸a do wojny, Yukawa zo-

sta¸ profesorem w Kioto. Wærd jego

uczniw i wsp¸pracownikw znaleli

si« dwaj radyka¸owie Ð Shoichi Sakata

i Mitsuo Taketani. W owym czasie filo-

zofia marksistowska cieszy¸a si« duý

popularnoæci wærd intelektualistw,

ktrzy upatrywali w niej antidotum na

militaryzm cesarskiego rzdu. Nieste-

ty, artyku¸y pisane przez Taketaniego

do marksistowskiego pisma Sekai Bun-

ka (Kultura åwiatowa) zwrci¸y uwag«

ãpolicji myæliÓ. W roku 1938 zosta¸ osa-

dzony w wi«zieniu na szeæ miesi«cy,

a nast«pnie, dzi«ki interwencji Nishiny,

74 å WIAT N AUKI Luty 1999

HIDEKI OGAWA (drugi od lewej) i jego bracia przed domem rodzinnym w Kioto oko¸o roku 1912. Jako doros¸y cz¸owiek Hideki przy-

j¸ nazwisko swojej ýony Ð Yukawa, pod ktrym jest dzisiaj znany. Hideki zosta¸ laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, Shige-

ki (z lewej) jest znawc historii Chin, Tamaki (trzeci od lewej) Ð profesorem literatury chiÄskiej, Yoshiki zaæ profesorem metalurgii.

wypuszczony i oddany pod kuratel«

Yukawy. Chociaý Yukawa by¸ ca¸kowi-

cie poch¸oni«ty fizyk i nie wyraýa¸ ab-

solutnie ýadnych pogldw politycz-

nych, to jednak nadal udziela¸ radyka-

¸om schronienia w swoim laboratorium.

Sakata i Taketani stworzyli marksi-

stowsk filozofi« nauki, ktr nazwali

teori trzech etapw. Za¸ýmy, ýe jakiæ

badacz odkrywa nowe, niewyt¸umaczal-

ne zjawisko. Najpierw stara si« pozna

szczeg¸y i ustali pewne prawid¸owo-

æci. Nast«pnie przedstawia model jako-

æciowy w celu objaænienia tych prawi-

d¸owoæci, a wreszcie opracowuje do-

k¸adn matematyczn teori«. Ale wnet

jakieæ inne odkrycie narzuca koniecz-

noæ powtrzenia tego procesu. W kon-

sekwencji historia nauk przyrodniczych

przypomina spiral« obracajc si«, ale

wciý posuwajc si« do przodu. Filozo-

fia ta zacz«¸a wywiera wp¸yw na wie-

lu m¸odych naukowcw, w tym jedne-

go z nas (Nambu).

Gdy na Pacyfiku szala¸a wojna, na-

ukowcy nie przerywali swoich badaÄ

w dziedzinie fizyki. W 1942 roku Saka-

ta i Takeshi Inoue wysun«li przypusz-

czenie, ýe Anderson i Neddermeyer nie

widzieli czstki Yukawy, widzieli nato-

miast obiekt lýejszy, nazywany obecnie

mionem, ktry wzi¸ si« z rozpadu

prawdziwej czstki Yukawy, pionu (me-

zonu

å WIAT N AUKI Luty 1999 75

). Hipotez« przedstawili w Me-

son Club cz¸onkom nieformalnej grupy

naukowcw, ktrzy spotykali si« regu-

larnie, aby dyskutowa o fizyce, i opu-

blikowali j w czasopiæmie ukazujcym

si« w j«zyku japoÄskim.

Yukawa jeden dzieÄ w tygodniu pra-

cowa¸ na potrzeby wojny; nigdy nikomu

nie zdradzi¸, na czym ta praca polega¸a.

Wyzna¸ natomiast, ýe w drodze do woj-

skowego laboratorium czyta¸ Genji-mo-

nogatari ( Opowieæ o Gendzi Ð powieæ oby-

czajowa pira XI-wiecznej pisarki

Murasaki Shikibu, arcydzie¸o japoÄskiej

literatury klasycznej Ð przyp. red.). To-

monaga, ktry zosta¸ profesorem w to-

kijskim Uniwersytecie Bunrika (obecnie

Uniwersytet Tsukuba), by¸ powaýniej za-

angaýowany w prace na potrzeby woj-

ny. Wraz z Masao Kotani z Uniwersytetu

Tokijskiego opracowa¸ teori« magnetro-

nw Ð urzdzeÄ wykorzystywanych w

systemach radarowych do generowania

fal elektromagnetycznych Ð dla marynar-

ki wojennej. Za poærednictwem znajome-

go kapitana okr«tu podwodnego Heisen-

berg przes¸a¸ Tomonadze sw prac« na

temat techniki obliczeÄ, ktr wynalaz¸

na potrzeby opisywania wzajemnego od-

dzia¸ywania na siebie czstek kwanto-

wych. By¸a to w zasadzie teoria fal, kt-

r Tomonaga wkrtce zastosowa¸ przy

projektowaniu falowodw do radarw.

W tym samym czasie Tomonaga zaj-

mowa¸ si« problemem nieskoÄczonej

energii w¸asnej, ktr Yukawa przesta¸

si« interesowa. Opracowa¸ sposoby opi-

sywania zachowania kilku oddzia¸uj-

cych na siebie wzajemnie czstek kwan-

towych, takich jak elektrony, porusza-

jcych si« z pr«dkoæci blisk pr«dko-

æci æwiat¸a.

Uoglniajc myæl, ktrej autorem by¸

Dirac, przypisa¸ kaýdej czstce nie tylko

wsp¸rz«dne przestrzenne, lecz takýe

jej w¸asn wsp¸rz«dn czasow i na-

zwa¸ t« formu¸« ãsuperteori wielocza-

sowÓ. Praca ta, uznana za mocn pod-

staw« elektrodynamiki kwantowej, zo-

sta¸a opublikowana w 1943 roku w cza-

sopiæmie naukowym Instytutu Riken.

W owym okresie wi«kszoæ studen-

tw zosta¸o juý zmobilizowanych. Nam-

bu znalaz¸ si« poærd osb przydzielo-

nych do badaÄ nad radarem na po-

trzeby wojska. (Silna rywalizacja pomi«-

dzy wojskami ldowymi a marynark

wojenn doprowadzi¸a do tego, ýe si¸y

te si« dublowa¸y.) Nak¸ady by¸y niewy-

starczajce, a technika cz«sto bardzo

prymitywna: wojska ldowe nie potra-

fi¸y zbudowa ruchomych systemw ra-

darowych pozwalajcych ustali po¸o-

ýenie obiektw nieprzyjaciela. Pewnego

dnia wr«czono Nambu kawa¸ek per-

maloju (ýelazo-niklowy stop magne-

tyczny Ð przyp. red.) o wymiarach oko-

¸o 7.6 x 7.6 cm i polecono, aby wyko-

rzysta¸ go do wykrywania ¸odzi pod-

wodnych z powietrza. Kazano mu tak-

ýe wykraæ marynarce wojennej prac«

Tomonagi o falowodach sklasyfikowa-

n jako ãtajnÓ, ktre to polecenie wyko-

na¸, sk¸adajc wizyt« nie podejrzewa-

jcemu niczego profesorowi [patrz:

Madhusree Mukerjee, ãWizjoner, ktry

dojrza¸ kwarki i gluonyÓ, SYLWETKA;

åwiat Nauki , kwiecieÄ 1995].

Ciekawe, ýe wærd dawnych japoÄ-

skich wynalazkw by¸y m.in. wspania-

¸e magnetrony zaprojektowane przez

Kinjiro Okabe oraz anteny; te ostatnie,

wynalezione w roku 1925 przez Hidet-

sugu Yagi i Shintaro Uda, nadal stercz

na dachach wielu domw. JapoÄscy

wojskowi dowiedzieli si« o istotnym

znaczeniu anteny Yagi ze zdobycznego

brytyjskiego podr«cznika.

M¸odsi fizycy mieszkajcy w rejonie

Tokio kontynuowali studia, kiedy tyl-

ko by¸o to moýliwe; profesorowie z Uni-

wersytetu Tokijskiego, a takýe Tomo-

naga, prowadzili dla nich w niedziele

specjalne kursy. W roku 1944 kilkoro

studentw (w tym Satio Hayakawa, cy-

towany na pocztku tego artyku¸u) zo-

sta¸o zwolnionych z obowizku uczest-

niczenia w badaniach na potrzeby woj-

ny; powrcili oni na uniwersytet. A

jednak by¸y to dla wszystkich ci«ýkie

czasy. Dom jednego ze studentw sp¸o-

n¸, drugiego zmobilizowano, dom trze-

ciego takýe sp¸on¸ tuý przed tym, za-

nim i on zosta¸ powo¸any do wojska.

Miejsca, gdzie odbywa¸y si« seminaria,

kilkakrotnie zmieniano. Tomonaga, kt-

ry zawsze by¸ s¸aby fizycznie, czasami

mimo choroby prowadzi¸ zaj«cia ze stu-

dentami, leýc w ¸ýku.

W tym czasie Nishina otrzyma¸ od

wojska polecenie zbadania moýliwoæci

zbudowania bomby atomowej. W roku

1943 doszed¸ do wniosku, iý jest to wy-

konalne pod warunkiem, ýe b«dzie mia¸

dosy czasu i pieni«dzy. Zleci¸ m¸ode-

mu fizykowi Masa Takeuchiemu, spe-

cjalizujcemu si« w fizyce promienio-

wania kosmicznego, zbudowanie urz-

dzenia do separacji lýejszej postaci ura-

nu potrzebnej do budowy bomby. Naj-

widoczniej Nishina sdzi¸, ýe projekt

ten pozwoli na kontynuowanie badaÄ

w zakresie fizyki, gdy zakoÄczy si« juý

wojna. Taketani, ktry znw znalaz¸ si«

w wi«zieniu, rwnieý zosta¸ zmuszony

do pracy nad tym zadaniem. Nie mia¸

nic przeciwko temu, wiedzc, ýe szanse

osigni«cia sukcesu s ýadne.

Po drugiej stronie Oceanu Spokojne-

go nad realizacj Projektu Manhattan

pracowa¸o oko¸o 150 tys. m«ýczyzn i ko-

biet, nie wspominajc o ca¸ej konstelacji

geniuszy i 2 mld dolarw przeznaczo-

nych na ten cel. Dla kontrastu, kiedy ja-

poÄscy studenci zdali sobie spraw«, ýe

do produkcji szeæciofluorku uranu, z kt-

rego b«dzie moýna ekstrahowa uran,

potrzebny im b«dzie cukier, musieli

przynosi do laboratorium swj w¸asny,

ze skromnych racji, jakie otrzymywali.

Jeszcze inna prba, zainicjowana w 1943

roku przez marynark« wojenn, rwnieý

podj«ta by¸a na zbyt ma¸ skal« i zbyt

pno. Do koÄca wojny dzi«ki tym

przedsi«wzi«ciom uda¸o si« jedynie uzy-

ska kawa¸ek metalicznego uranu wiel-

koæci znaczka pocztowego, wciý jesz-

cze nie wzbogaconego o jego lekki izotop.

Nad Japoni eksplodowa¸y dwie

bomby atomowe. Luis W. Alvarez z

University of California w Berkeley by¸

na pok¸adzie samolotu, ktry zrzuci¸

drug bomb« na Nagasaki. Jego zada-

niem by¸o rozmieszczenie trzech mikro-

fonw w celu zmierzenia si¸y wybuchu.

Do tych urzdzeÄ przymocowa¸ list

(oraz jego dwie fotokopie), ktry napi-

sa¸ wesp¸ z dwoma kolegami z Berke-

ley, Philipem Morrisonem i Robertem

Serberem. Jego adresatem by¸ Riokichi

Sagane, syn Nagaoki, fizyk naleýcy do

WYCIECZKA NA GîR¢ FUDûI w roku 1936 zgromadzi¸a fizykw z laboratoriw Insty-

tutu Riken. Shinichiro Tomonaga siedzi w pierwszym rz«dzie (trzeci od lewej) . Yoshio Ni-

shina, ãszefÓ, ktry przewodzi¸ duýej i p¸odnej naukowo grupie w Riken, trzeci od prawej

(w pierwszym rz«dzie) .

76 å WIAT N AUKI Luty 1999

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: