olejki_eteryczne.pdf

Materiały z farmakognozji dla studentów III roku farmacji

Fitochemia

Olejki eteryczne

Olejki eteryczne są znanymi od wieków substancjami roślinnymi, których używa się do celów kosmetycznych,

leczniczych i spożywczych. Ze względu na łatwość ich otrzymywania z roślin (poprzez destylację z parą

wodną) należą do jednych z najdłużej wykorzystywanych przez ludzi substancji leczniczych pochodzenia

roślinnego. Z tego też względu są one najlepiej chyba poznanymi pod względem działania substancjami

roślinnymi. Duża różnorodność w budowie chemicznej olejków eterycznych pociąga za sobą dużą rozpiętość

w zakresie działań farmakologicznych. Olejki posiadają jednak wspólne dla wszystkich działanie - po

zastosowaniu w postaci nierozcieńczonej drażnią skórę i błony śluzowe. Większość z nich posiada również

charakterystyczny zapach i smak, co sprawia, że są one często stosowane jako corigens - czyli substancje

poprawiające zapach lub smak preparatów farmaceutycznych.

Mimo dużej różnorodności w aktywności farmakologicznej można wyróżnić kilka najczęściej spotykanych

typów działań olejków eterycznych:

1. Działanie drażniące skórę (rubefacienta, irritantia), które objawia się jej zaczerwienieniem.

Nieumiejętnie użyte olejki mogą wywoływać stany zapalne. Za tego typu działanie odpowiedzialne są

takie substancje jak pinen, limonen, kamfora czy borneol oraz izosiarkocjaniany. Działanie takie

obserwuje się najczęściej po zastosowaniu takich olejków jak Oleum Rosmarini, Oleum Eucalipti,

Oleum Sinapis lub też wyizolowanych z nich substancji czynnych.

2. Działanie moczopędne (diuretica). Polega ono na drażnieniu kanalików nerkowych przez związki

pochodzące z olejków eterycznych. Takie właściwości posiada dużo olejków, a szczególnie Oleum

Juniperi i Oleum Petroselin. Z reguły jednak w tym celu stosuje się inne, słabsze olejki. Należy

pamiętać, że zbyt duże ich dawki mogą uszkadzać kanaliki nerkowe.

3. Działanie wykrztuśne (expectorans). Większość olejków o tym działaniu można podawać drogą

doustną. Wchłaniają się one wtedy z przewodu pokarmowego i są częściowo wydalane z organizmu

przez drogi oddechowe. Drażnią błonę śluzową oskrzeli, prowadząc do nasilonej sekrecji śluzu i

pobudzenia ruchu rzęsek wyścielających drogi oddechowe. Prowadzi to w końcu do nasilenia

odruchu kaszlu. Olejki o tym działaniu można podawać również droga wziewną za pomocą inhalacji.

Działaniem takim charakteryzuje się na przykład Oleum Anisi, Oleum Eucalypti czy Oleum Thymi.

4. Działanie przeciwzapalne (antiphlogastica), które związane jest z obecnością azulenów w niektórych

olejkach. Takim działaniem charakteryzują się O. Chamomillae i O. Millefolii.

5. Działanie żółciopędne i żółciotwórcze (cholagoga, choleretica). Takimi właściwościami charakteryzuje

się O. Menthae piperitae i jego główny składnik mentol, oraz takie składniki olejków jak borneol

fenchon, pipeny, terpineol.

6. Działanie spazmolityczne w obrębie przewodu pokarmowego. Takie działanie mają surowce

olejkowe: Anthodium Chamomillae, F. Carvi, F. Foeniculi, F. Coriandri, Rchizoma Calami i ich

wyizolowane olejki. Są one szczególnie często stosowane u dzieci i osób starszych.

7. Działanie przeciwrobacze (anthelmintica), którym charakteryzują sie olejki zawierające tujon np:

Herba Absinthii. Ze względu na szeroką gamę nowoczesnych i o wiele bezpieczniejszych leków (tujon

jest toksyczny), takie wykorzystanie surowców olejkowych nie jest obecnie spotykane w praktyce.

8. Działanie antyseptyczne, które wykazują olejki zawierające dużo związków fenolowych np: O. Thymi,

O. Caryophylii.

9. Działanie polegające na zwiększaniu łaknienia np O.Aurantii, O. Cinnamoni. Najczęściej związane jest

z obecnością substancji goryczowych.

10. Inne, indywidualne dla olejków działania np uspokajające dla Oleum Valerianae lub poronne dla

Oleum Sabine.

11. Działanie aromatyzujące, które wykorzystuje się do poprawy smaku i zapachu leków.

Olejki stosuje się najczęściej na kilka sposobów:

1. Poprzez inhalacje – kilka kropel olejku dodaje się do gorącej wody, a następnie wdycha parę

zawierającą olejek. Można to robić za pomocą miski i ręcznika (zakrywając ręcznikiem głowę i

nachylając się nad panującym naczyniem) lub z wykorzystaniem specjalnie skonstruowanych w tym

Źródło materiałów: ww.farmakognozja.farmacja.pl | Przekonwertowanie do PDF: p. Zosia :-)

Materiały z farmakognozji dla studentów III roku farmacji

Fitochemia

celu inhalatorów. Ta metoda wykorzystywana jest w przypadku olejków o działaniu

przeciwbakteryjnym czy wykrztuśnym. Stosowana jest też z pewnymi modyfikacjami w aromaterapii.

2. Na powierzchnię skóry – olejek jest składnikiem maści, lub oleju do masażu, który aplikujemy na

skórę. Ten sposób wykorzystuje się często w aromaterapii (olejki do masażu) lub w przypadku

olejków o działaniu rozgrzewającym, stosowanych w chorobach reumatycznych. Nie należy używać

samych olejków bezpośrednio na skórę – działają wtedy silnie drażniąco i uszkadzająco.

3. W preparatach złożonych do użytku wewnętrznego - syropach, tabletkach do ssania. Tak stosuje się

olejki o działaniu wykrztuśnym czy przeciwbakteryjnym. Olejki mające działania żółciopędne czy

pobudzające wydzielanie soku żołądkowego stosuje się najczęściej w nalewkach złożonych i

tabletkach do połykania

Aromaterapia

Aromaterapia jest niekonwencjonalnym sposobem wykorzystania tkwiących w olejkach eterycznych

właściwości leczniczych. Opiera się ona na odmiennych, niż w przypadku medycyny tradycyjnej, koncepcjach

leczenia człowieka. W aromaterapii zakłada się, że pacjent jest integralną całością, a podawanie olejków ma

na celu przywrócenie mu pierwotnej równowagi i pobudzenie jego naturalnych sił obronnych, co prowadzi

do usunięcia dolegliwości. Metoda ta wykorzystuje pojedyncze olejki lub ich specjalnie dobrane mieszaniny.

Aromatoterapia jest kontrowersyjną metodą leczniczą, co nie wyklucza jednak jej przydatności jako

pomocniczej terapii w leczeniu niektórych schorzeń, szczególnie tych, które związane są ze stanami

emocjonalnymi człowieka np. skutków długotrwałego stresu. Należy również pamiętać, że stosowane w tej

metodzie leczenia drogi podania olejków pozwalają na ujawnienie się niektórych z udokumentowanych przez

klasyczną medycynę efektów leczniczych. Może to w pewnym stopniu uzasadniać ich

aroamatoterapeutyczne działania lecznicze. Nie bez znaczenia dla skuteczności aromaterapii może być

również efekt oddziaływania samych zapachów, jakimi obdarzone są olejki, na psychikę człowieka. Ten

mechanizm jest zresztą wskazywany przez jedną z teorii opisujących podstawy działania aromaterapii.

Istniejące sceptyczne podejście do tej metody leczenia wynika z braku w pełni wiarygodnych danych, które

wskazywałyby na większą niż w przypadku placebo efektywność aromaterapii.

Aromatoterapia stosuje następujące sposoby aplikacji olejków eterycznych:

1. Kąpiele aromatyczne – jest to kąpiel w ciepłej wodzie z dodatkiem niewielkich ilości olejków

eterycznych (około 10 kropel olejku na wodę). Kąpiel taka powinna trwać około 15-30 minut. Należy

poprzedzić ją prysznicem lub zwykłą kąpielą z użyciem normalnych kosmetyków – samą kąpiel

aromatyczną należy przeprowadzić bez takich specyfików. Olejek dodany do wody należy dokładnie

rozmieszać. Niektóre “szkoły” pozwalają na dodanie do takiej kąpieli niewielkich ilości oleju

kokosowego, mleka lub miodu. Po zakończeniu nie należy spłukiwać ciała wodą.

2. Kompresy aromatyczne – jest to stosowany miejscowo kompres, który przygotowuje się poprzez

nasączenie np. ręcznika wodnym “roztworem” olejku. “Roztwór” taki przygotowuje się poprzez

dodanie i dokładne wymieszanie 5-10 kropel olejku w połowie szklanki ciepłej wody.

3. Masaże aromatyczne – są to masaże części bądź całego ciała, wykonywane z wykorzystaniem

olejowych roztworów olejków eterycznych. Roztwory te wykonuje się poprzez dodanie (i

wymieszanie) 15 do 30 kropel olejku aromatycznego do oleju bazowego np.: oleju z nasion

winogron, ze słodkich migdałów, olej z jojoby lub w ostateczności z oliwek. Po masażu należy

poczekać w spokoju kilkanaście minut, co pozwoli na wchłonięcie olejku przez skórę. Do masażu

wystarczają 1- 2 łyżki stołowe oleju. Nadmiar przygotowanego oleju do masażu można

przechowywać w butelce z ciemnego szkła, w chłodnym miejscu - ale nie w lodówce.

4. Lampy zapachowe – są to podgrzewane naczynia (miski) zawierające wodę, do której dodaje sie 5-10

kropli olejku eterycznego. Ogrzewana woda paruje, a wraz z nią olejek, który oddziałuje na osoby w

pomieszczeniu. Ważne jest, aby nie przegrzewać naczynia (temperatura nie powinna przekraczać 55

stopni C). Jeżeli woda wyparuje za szybko wówczas olejek osadzi się na dnie miski i ogrzewany spali

się zmieniając swój zapach i działanie

Budowa chemiczna i właściwości fizykochemiczne olejków eterycznych

Źródło materiałów: ww.farmakognozja.farmacja.pl | Przekonwertowanie do PDF: p. Zosia :-)

Materiały z farmakognozji dla studentów III roku farmacji

Fitochemia

Olejki eteryczne są grupą bardzo różnorodnych pod względem chemicznym substancji lotnych. Podstawą

zakwalifikowania do tej grupy jest nie budowa chemiczna, ale zespół właściwości fizykochemicznych, oraz

sposób ich izolacji z surowca roślinnego - najczęściej poprzez destylację z parą wodną. W temperaturze

pokojowej są cieczami, często oleistymi. Po naniesieniu na papier pozostawiają tłustą palmę, która znika po

paru godzinach. Temperatura wrzenia składników olejków waha się od 50 do 320o C. Ich gęstość jest zwykle

niższa od gęstości wody, w której są praktycznie nierozpuszczalne. Rozpuszczają się za to w etanolu,

rozpuszczalnikach tłuszczowych i samych tłuszczach. Są optycznie czynne. Mogą być bezbarwne, rzadziej

brunatne, niebieskawe lub zielonkawe. Posiadają charakterystyczne zapachy. Niektóre z olejków mogą przy

dłuższym przechowywaniu ulec zestaleniu. Wytrącane w ten sposób składniki olejku nazywamy

stearoptenami.

Pod względem chemicznym olejki eteryczne stanowią wieloskładnikowe mieszaniny związków mono-,

seskwi- i dwuterpenowych lub pochodnych fenylopropanu (fenole). Związki te mają charakter

węglowodorów, alkoholi, aldehydów, ketonów, estrów bądź eterów. Część olejków zawiera również

substancje siarkowe, azotowe, kumaryny i inne, rzadziej występujące związki. W skład jednego olejku może

wchodzić kilkadziesiąt różnych związków, jednak w większości z nich spotykamy jeden główny składnik

odpowiedzialny za zapach i często za właściwości farmakologiczne. Procentowy udział poszczególnych

składników w olejku jest zmienny i zależy od wielu czynników, zarówno genetycznych (gatunek, rasa

chemiczna rośliny) jak i środowiskowych (np. klimat, nasłonecznienie w miejscu wzrostu rośliny). Z tego też

powodu olejki klasyfikuje się i ocenia najczęściej na podstawie zawartości głównego składnika np. mentolu

czy tymolu.

Do najczęstszych i najważniejszych związków wchodzących w skład olejków eterycznych należą:

1. Terpeny

a. Monoterpeny

cytral

linalol

limonen

mentol

karweol

α-pinen

tujon

b. Seskwiterpeny

α-bisabolol

kadinen

absyntyna

chamazulen

aldehyd anyżowy

2. Pochodne fenylowe

anetol

tymol

azaron

3. Inne związki

izosiarkocjanian allilu

kalamen

Surowce olejkowe

Olejki są głównymi składnikami czynnymi wielu surowców farmagnostycznych. Można je spotkać w bardzo

wielu gatunkach roślin. Za surowce olejkowe uważa się jednak zwykle takie, które zawierają powyżej 0,01%

olejku. Niektóre z surowców olejkowych mogą zawierać aż 20 % olejków eterycznych.

Olejki eteryczne mogą znajdować się w zewnątrztkankowych elementach roślin (włoski gruczołowe) lub w

strukturach wewnątrztkankowych takich jak: specjalne komórki olejkowe, przewody czy zbiorniki olejkowe.

Źródło materiałów: ww.farmakognozja.farmacja.pl | Przekonwertowanie do PDF: p. Zosia :-)

Materiały z farmakognozji dla studentów III roku farmacji

Fitochemia

Rzadziej, u nielicznych gatunków olejki magazynowane są w postaci emulsji bezpośrednio w protoplazmie

komórki.

Do surowców olejkowych zaliczamy:

 Anthodium Anthemidis – Koszyczek rumianku rzymskiego

 Anthodium Arnicae – Koszyczek arniki

 Anthodium Chamomillae – Koszyczek rumianku

 Flos Lavendulae – Kwiat lawendy

 Flos Tanaceti – Kwiat wrotyczu

 Folium Melissae – Liść melisy

 Folium Menthae piperitae – Liść mięty pieprzowej

 Folium Rosmarini – Liść rozmarynu

 Folium Salviae officinalis – Liść szałwii lekarskiej

 Fructus Anisi – Owoc anyżku

 Fructus Carvi – Owoc kminku

 Fructus Coriandri – Owoc kolendry

 Fructus Foeniculi – Owoc kopru włoskiego

 Fructus Juniperi – Owoc jałowca

 Fructus Petroselini – Owoc pietruszki

 Gemmae Pini – Paczki sosny

 Herba Absinthii – Ziele piołunu

 Herba Majoranae – Ziele majeranku

 Herba Millefolii – Ziele krwawnika

 Herba Serpylli – Ziele macierzanki

 Herba Thymi – Ziele tymianku pospolitego

 Pericarpium aurntii amari – Owoc pomarańczy

 Radix Angelicae – Korzeń arcydzięgla

 Radix Artenisiae – Korzeń bylicy

 Radix Inulae – Korzeń omanu

 Radix Levistici– Korzeń lubczyka

 Radix Ononidis – Korzeń wilżyny

 Radix Petroselini – Korzeń pietruszki

 Radix Pimpinellae – Korzeń biedrzyńca

 Radix Valerianae – Korzeń kozłka

 Rhizoma Calami – Kłącze tataraku

 Semen Sinapis albe – Nasienie gorczycy białej

 Semen Sinapis nigrae – Nasienie gorczycy czarnej

 Strobili Lupuli – Szyszki chmielu

Uzyskiwanie olejków eterycznych

Olejki eteryczne izoluje się z materiału roślinnego kilkoma sposobami

1. Destylacja z parą wodną – jest najczęściej spotykaną techniką, którą wykorzystuje się przy

uzyskiwaniu większości olejków eterycznych. Materiał roślinny po zlaniu wodą poddaje się destylacji

w aparaturze z zamkniętym obiegiem wody. Po pewnym czasie w specjalnie wydzielonej części

aparatury (gdzie kondensuje para wodna i składniki olejku) zbiera się olejek, który zlewa się znad

warstwy towarzyszącej mu wody.

2. Tłoczenie na zimno – polega na mechanicznym wyciskaniu olejku z materiału roślinnego – tę

technikę wykorzystuje się głównie do produkcji olejków z owoców cytrusowych.

3. Ekstrakcja – surowiec poddaje się ekstrakcji rozpuszczalnikiem, w którym rozpuszczają się składniki

olejku. Następnie rozpuszczalnik odparowuje się, pozostawiając mniej lotny od niego olejek. Wadą

tej metody jest to, że gotowy olejek zawiera resztki użytego do ekstrakcji rozpuszczalnika.

Źródło materiałów: ww.farmakognozja.farmacja.pl | Przekonwertowanie do PDF: p. Zosia :-)

Materiały z farmakognozji dla studentów III roku farmacji

Fitochemia

4. Enfluerage (wywanianie) – jest to bardzo pracochłonna technika wykorzystywana do uzyskiwania

olejków z płatków niektórych roślin np.: róży. Na płyty szklane pokryte cienko tłuszczem wykłada się

płatki kwiatów. Po ok. 12 godzinach zostają one usunięte, a ich miejsce zastępują nowe, świeże. Ta

czynność powtarzana jest kilkukrotnie. Następnie z tłuszczu (zwanego pomadą), poprzez użycie

alkoholu, ekstrahuje się substancje aromatyczne. Później alkohol jest odparowywany.

Olejki eteryczne

Z wielu roślinnych surowców olejkowych izoluje się olejki eteryczne, które wykorzystywane są jako

substancje lecznicze w leczeniu różnego rodzaju schorzeń. Poniżej znajdziecie charakterystykę, oraz

zastosowanie kilkunastu najważniejszych moim zadaniem olejków.

Oleum Anisi – Olejek anyżowy. Uzyskiwany jest z owoców anyżku (Fructus Anisi). Głównymi składnikami

olejku są anetol i aldehyd anyżowy. Olejek ma właściwości wykrztuśne. Wynika to z drażniącego działania

olejku na błony śluzowe dróg oddechowych, co prowadzi do nasilenia wydzielania śluzu i pobudzenia ruchu

rzęsek wyścielających drogi oddechowe. Działanie to obserwuje się zarówno po podaniu drogą wziewną jak i

doustną. Po podaniu doustnym olejek anyżowy wykazuje również właściwości spazmolityczne w obrębie

przewodu pokarmowego. Dlatego stosuje się go również jako środek zapobiegający wzdęciom i ułatwiający

trawienie. U kobiet karmiących zwiększa laktację, a jego substancje czynne są obecne w mleku matki nadając

mu słabe właściwości wiatropędne. Olejek anyżowy jest składnikiem wielu preparatów złożonych o działaniu

wykrztuśnym i wiatropędnym.

Oleum Calami – Olejek tatarakowy. Uzyskuje się go z kłącza tataraku zwyczajnego (Rhizoma Calami).

Głównym składnikiem olejku jest azaron. Zawiera też miedzy innymi kalamen i pinen. Olejek ten, po podaniu

doustnym pobudza wydzielanie soku żołądkowego i przyspiesza procesy trawienne (stomachicum,

carminativum). Wykorzystuje się to między innymi w braku łaknienia, wzdęciach, kolce jelitowej. Obecnie

jest jednak rzadko stosowany (np. preparat Undenol). Dzięki swoim właściwościom przeciwbakteryjnym,

przeciwzapalnym i przeciwświądowym można go stosować jako składnik płukanek do gardła, oraz do kąpieli

leczniczych w wielu chorobach skóry np. łupieżu. Olejek tatarakowy dodany do tych kąpieli nadaje im

również działanie uspokajające i relaksujące, co przypisuje się zawartemu w nim azaronowi.

Oleum Carvi - Olejek kminkowy. Uzyskuje się go z owoców kminku zwyczajnego (Fructus Carvi). Olejek

uzyskany z tego surowca zawiera takie substancje czynne jak: karwon, limonen i karweol. Oleum crarvi jest

składnikiem preparatów stosowanych w zaburzeniach trawiennych. Olejek ma działanie przeciwskurczowe,

poprawia perystaltykę przewodu pokarmowego i zapobiega wzdęciom. Ma działanie mlekopędne i słabo

moczopędne. Jest też stosowany w celu poprawy smaku i zapachu niektórych form leku (corrigens). Uwaga,

olejku nie należy stosować u niemowląt , a u dzieci do 7 roku życia stosować ostrożnie.

Oleum Chamomillae - Olejek rumiankowy. Uzyskuje się go z kwiatostanu rumianku pospolitego (Anthodium

Chamomillae). Zawiera on takie substancje czynne jak chamazulen czy alfa-bisabolol. Substancje te

warunkują działania terapeutyczne olejku jak i samego surowca. Olejek rumiankowy wykorzystywany jest

głównie jako składnik preparatów złożonych (np.: Aesculanu). Jego substancje czynne mają stosunkowo silne

właściwości przeciwzapalne. Po podaniu doustnym wykazują takie działanie również w obrębie przewodu

pokarmowego. Dlatego też jest chętnie wykorzystywany jako składnik preparatów stosowanych w

zaburzeniach przewodu pokarmowego, szczególnie w przypadku bolesnych skurczów jelit u niemowląt i

dzieci. Po wchłonięciu do organizmu składniki olejku wydalają się poprzez nerki – gdzie również wykazują

działanie przeciwzapalne. Jest ono jednak znacznie słabsze, dlatego w przypadku zapalenia dróg moczowych

olejek można stosować jedynie jako składnik pomocniczy preparatów złożonych. Olejek z rumianku ma

również działanie przeciwzapalne w obrębie skóry - z tego względu jest chętnie stosowany w maściach

leczniczych (i wielu kremach kosmetycznych). Najczęściej wchodzi w skład maści lub okładów stosowanych w

przypadku owrzodzeń skóry, żylaków odbytu lub kończyn dolnych, odleżyn i podrażnienia skóry u

noworodków. Uwaga! Wszystkie preparaty zawierające olejek rumiankowy bądź rumianek mogą wywoływać

reakcje alergiczne, dlatego należy rozważyć ich stosowanie u osób skłonnych do uczuleń.

Źródło materiałów: ww.farmakognozja.farmacja.pl | Przekonwertowanie do PDF: p. Zosia :-)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: