Hagia_sophia.pdf

HAGIA SOPHIA (gr.   [Hagía Sophía] – Święta Mądrość, Boża

Mądrość; od:  [hágios] – święty, boski, czcigodny;  [sophía] –

mądrość, wiedza) – termin oznaczający: (1) przymiot lub atrybut Boskiego

Umysłu; (2) stwórcze słowo lub myśl Boga działającą w świecie,

przedstawianą również w formie upersonifikowanej (w mitologii, literaturze

mądrościowej) lub zhipostazowanej (w medio- i neoplatonizmie,

gnostycyzmie, kabale), w tradycji chrześcijańskiej utożsamianą z Logosem-

Chrystusem (jako jego atrybut czczoną w Kościele wschodnim); (3) wiedzę

Boga zaktualizowaną w ideach Boskiego Umysłu oraz w prawach stworzenia;

(4) wiedzę o bóstwie oraz o stworzeniu (teo-, kosmo/gonia) oraz zasadach

postępowania (prawo) objawioną przez Boga (np. w Świętych Księgach); w

starożytnej Grecji również wiedzę teoretyczną (  [philosophía]) o

ostatecznych (boskich) przyczynach bytu (stworzenia), osiąganą w poznaniu

teoretycznym lub mistycznym.

W WIERZENIACH W SCHODU . W krajach starożytnego Wschodu mądrość

traktowana była przede wszystkim jako cecha głównego bóstwa, niekiedy

identyfikowana z samym bóstwem; stanowiła jedno z jego imion (autor

mezopotamskiej Mądrości Achira pisał, iż mądrość jest własnością bogów). Z

przymiotem mądrości związana była dobroć: mądry Bóg świadomie wybierał

dobro (widać to wyraźnie w religii irańskej oraz w Wedach ), które stanowiło

podstawę zasad, co ujawniała ontyczna wartość stworzenia oraz norma

moralna (nakazująca postępować zgodnie z prawem). Z mądrością związane

było panowanie; mądre i dobre bóstwo kierowało światem i ludźmi (stąd takie

określenia, jak “pan”, “władca”, “król”), zwyciężało głupotę i zło; jej ziemskim

reprezentantem był zazwyczaj król (faraon), czasem kapłan (który np. w rytach

o charakterze magiczno-teurgicznym przyjmował moc boską). Religie

wschodnie na ogół nie określały bliżej relacji pomiędzy bóstwem (=

mądrością) a prawem kierującym światem; w mitologii mezopotamskiej

najprawdopodobniej było ono niezależne od Boga, w religiach egip. i irańskiej

pochodziło od Boga (np. jako jego moc, myśl, słowo), a w formie

upostaciowionej (personifikacja, hipostaza) reprezentowane było przez inne

bóstwo).

Pierwsze przykłady tak pojmowanej mądrości znaleźć można w

literaturze sumeryjskiej (najstarsze źródła pochodzą z 3. tysiąclecia przed

HAGIA SOPHIA PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Chr.). Sumerowie przypisywali ją bogom: Enlilowi, od którego pochodził plan

stworzenia, i jego synowi Enkiemu, który – poprzez słowo (stwórcze) –

realizował ów plan: “Tak uczynił i rozkazał Enki” (przedstawia to hymn Enki i

porządek świata zrekonstruowany przez S. N. Kramera; układ ten w wersji

akadyjskiej odzwierciedlają Enlil-Ea, w wersji kanaanejskiej El-Baal); od nich

pochodziły zjawiska przyrody i kultury, funkcjonujące zgodnie z ogólnymi

prawami mądrości, zw. me (Sumerowie nigdy ich nie personifikowali);

dysponowała nimi Inana (w tym aspekcie odpowiadająca gr. Atenie lub egip.

Izydzie). W Babilonie przymiotem mądrości odznaczał się bóg Marduk (w

Asyrii jego odpowiednikiem był bóg solarny Aszur) zw. też “panem mądrości”

(np. w hymnie Sławić będę pana mądrości ); mądrość utożsamiana była z jego

myślą (“boską formą”), która (podobnie jak słowo) posiadała moc stwórczą, co

pokazuje epos Enuma Elisz . Egipcjanie na określenie mądrości używali

terminu “maat” (odpowiednik me), który oznaczał (bezosobową) siłę stwórczą,

porządek oraz prawdę. W kosmogonii heliopolitańskiej jego personifikacją

stała się bogini Maat (w hermopolitańskiej Tefnut); jeden z mitów podaje, iż

Maat-Mądrość razem z Życiem towarzyszyła stwórcy Atumowi-Re jeszcze

przed stworzeniem świata (egip. teogonia nie określiła jednak bliżej relacji,

jakie zachodziły pomiędzy nimi); wiadomo jedynie, iż najwyższy Bóg Atum-

Re oraz Mądrość-Prawda i Życie uczestniczyli wspólnie w dziele kreacji, przy

czym Maat stanowiła idealny model wszystkiego (jakby prototyp lub ideę),

zapewniając właściwy przebieg stwarzania, ustalała wieczne i uniwersalne

prawa przyrody oraz normy moralne. W okresie hellenistycznym rolę Maat

przejęła Izyda (pod wpływem religii gr. oraz filozofii średnioplatońskiej

przeobrażona w uniwersalne bóstwo kosmogoniczne). W Indiach przymiotem

mądrości odznaczał się wedyjski bóg Waruna, najwyższy prawodawca, który

strzegł uniwersalnego porządku w świecie (“na tobie spoczywają [...]

wszystkie odwieczne prawa”, Rygwedy , II 28), określanego jako rta

(odpowiednik ma i maat); funkcję tę sprawował poprzez maya, czyli moc

kosmicznej przemiany (polegającą na zmianie normy ustalającej nowy ład). W

religii perskiej (mazdaizm) mądrość była, obok świętości i sprawiedliwości,

przymiotem Ahura-Mazdy (czyli Pana Mądrego), istoty czysto duchowej,

stwórcy wszystkiego, co istnieje ( Awesta , część I: Jasna , 30), została ona też

ujawniona przez stwórcę w stworzeniu razem z prawdą, życzliwością,

HAGIA SOPHIA PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

posłuszeństwem, dobrą wolą i nieśmiertelnością; tworzyły one tzw. Amesza

Spenta – podstawy porządku (etycznego) w świecie.

Z całego stworzenia jedynie człowiek został obdarzony przez bogów

mądrością. Podstawą tego aktu była u Irańczyków duchowa jedność z Ahura-

Mazdą; Ariowie natomiast wierzyli, iż Waruna zaszczepił człowiekowi

mądrość w sercu ( Rygwedy , V 85, 1–2), Sumerowie zaś, iż bóg “położył na

człowieku swój wizerunek” (co przypomina biblijne stworzenie na “obraz i

podobieństwo” Boga, Rdz 1, 27). Mądrość, którą człowiek otrzymał od Bogów

obejmowała zarówno wiedzę praktyczną (np. bogowie Enlil i Izyda nauczyli

ludzi rzemiosła i uprawy), jak i teoretyczną, dotyczącą praw stworzenia oraz

postępowania; często objawiały je bóstwa żeńskie (co miało wpływ na

personifikacje mądrości w literaturze późniejszych okresów), w Mezopotamii

była to Inana (która przekazała me miastu Uruk) lub Asztarte-Isztar (w wersji

akadyjskiej), w Egipcie Izyda (izydiacka aretologia ukazywała ją jako

dawczynię praw rządzących kosmosem, przyrodą oraz cywilizacją ludzką).

Nadrzędną normę stanowił nakaz przestrzegania prawa (podstawowa reguła

etyczna Egipcjanina brzmiała: “Mów maat i czyń maat”); w Egipcie i Iranie

miała ona wymiar soteriologiczny, jej przestrzeganie zapewniało bowiem

człowiekowi życie po śmierci (w wierzeniach egip.) i zbawienie (w religii

irańskiej). Wiedza ta była przekazywana w tzw. literaturze mądrościowej,

stanowiącej w starożytnym Wschodzie osobny rodzaj literacki.

W RELIGII I FILOZOFII GRECKIEJ . W starożytnej Grecji mądrość pozostawała,

podobnie jak w religiach Wschodu, w ścisłym związku z ideą bóstwa. Grecy

wierzyli, iż jedynie Bóg posiada prawdziwą mądrość (Platon, Apol. Socr. , 23

A). Od niego pochodziła też cała mądrość człowieka, którą stanowiły trzy (jej)

typy: mądrość techniczna (w mitologii bogowie nauczyli ludzi uprawy,

rzemiosła i sztuki), moralna (utożsamiana z  [phrónesis] czyli

roztropnością, umiejętnością cnotliwego życia) oraz teoretyczna (  

 [sophía theoretiké],  [philosophía]), której przedmiotem były

pierwsze (uniwersalne) zasady rzeczywistości; w stopniu najwyższym posiadał

ją Bóg; mogli ją osiągnąć również (często przy wyraźnej pomocy bóstwa)

filozofowie, kochający mądrość i poznanie.

Najstarsze wyobrażenia mądrości bożej związane były z mitami o

Zeusie, Metis i Atenie (były one znane już w czasach Hezjoda, a niektóre wątki

HAGIA SOPHIA PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

pojawiły się nawet u Homera). Przedstawiały one mądrość jako przymiot ojca

bogów – Zeusa, który połknąwszy swoją małżonkę Metis (uosobienie

roztropności, rozwagi, rozsądku) posiadł na zawsze ów przymiot, odtąd

nieodłączny atrybut najwyższego boga (Hezjod, Theogonia , 886 n.). Jej

personifikacją była Atena, córka Zeusa i Metis (tamże, 13), już w czasach

homeryckich znana jako roztropna bogini wspomagająca wybranych.

Późniejszy mit (ok. V w. przed Chr.), opowiadający o narodzinach Ateny,

wyskakującej w złotej zbroi z głowy Zeusa ( Hymny Homeryckie , XXVIII:

Hymn do Ateny ; Pindar, Ody , VII: Oda olimpijska ; echo tego mitu odnaleźć

można również u Platona w dialogu Laches ), wskazywał już wyraźnie (jak

twierdzą religioznawcy, m.in. T. Zieliński, M. Eliade), iż stała się

personifikacją myśli boskiej, co byłoby zgodne ze stanem ówczesnej wiedzy

(w V w. pitagorejczyk Alkmajon stwierdził, iż mózg, a nie serce, jak sądzono

wcześniej, stanowi centrum myślenia). Kosmogoniczne rozwinięcie mit ten

znalazł u pitagorejczyków, dla których Atena stanowiła figurę zasady

stwórczej, jej imieniem nazwali np. trójkąt równoramienny, stanowiący

podstawę i boki tetraktysu (symbolu duszy świata) oraz “siódemkę”,

symbolizującą m.in. harmonię, uniwersalny porządek (prawo) w świecie

(Theon Smyrnaeus, Expositio rerum mathematicarum ad legendum Platonem

utilium , wyd. E. Hiller, L 1878, 103 H).

U filozofów przyrody (Talesa, Anaksymandra, Anaksagorasa) pojęcie

mądrości bożej, jako myśli (idei) realizującej się w zasadzie stwórczej, jeszcze

się nie pojawiło, chociaż została już wyodrębniona sama zasada. Wystąpiło ono

dopiero u Heraklita w związku z nauką o Logosie. Heraklit nie identyfikował

wprawdzie Logosu wprost ani z bóstwem, ani z mądrością, nadał mu jednak

cechy boskie, pojmując go jako najwyższy, autonomiczny, ustalający

uniwersalne prawa i obdarzony mocą kreatywną umysł (“wszystko bowiem

rodzi się według tego Logosu [słowa/umysłu]:      

 [ginomenon gar panton katá ton logon]; Diels-Kranz 22 B 1); co

świadczyłoby też, że obdarzył Logos przymiotem mądrości, a nawet utożsamił

go z nią (por. tamże, 22 B 108). Wg Heraklita mądrość Logosu pozostaje

ukryta i niezrozumiała, poznać ją mogą nieliczni ludzie (ci, którzy mają

największy “logos”; por. tamże, 22 B 45). Parmenides i Empedokles nie

mówili wprost o mądrości boga, przedstawiali ją jedynie jako wiedzę

objawioną przez bóstwo wybranym (np. Parmenidesowi przekazała ją

nieokreślona bliżej bogini, najprawdopodobniej Dike, strażniczce ładu

kosmicznego); wiedza ta tym różniła się od wiedzy nabytej, iż ukazywała istotę

rzeczy (pokazując je takimi, jakimi są, a nie jakimi wydają się); na tej

podstawie można domniemywać, iż bóg, o którym pisali Parmenides i

Empedokles, posiadał mądrość i to w stopniu najwyższym. Również Sokrates

nauczał, że tylko Bóg, inteligencja porządkująca i sprawująca opiekę nad

światem, posiada prawdziwą mądrość (Platon, Apol. Socr. , 23 A), która przez

daimona (bóstwo opiekuńcze) została mu objawiona (tamże, 29 D – 30 B). W

przeciwieństwie do swoich poprzedników przedmiotem mądrości uczynił

dobro; utożsamił ją z umiejętnością cnotliwego (  ) życia ( Euthyd. , 281

D – E). Do sokratejskiej idei mądrości (jako cnoty) nawiązali później stoicy;

wg nich cały świat ma boską, rozumną naturę; prawdziwą mądrością jest życie

zgodne z naturą świata.

Platon, nawiązując do swoich poprzedników, stwierdził, iż mądrość ( 

 ) stanowi przymiot duszy rozumnej i że jedynie bóg (utożsamiony z

Demiurgiem) posiada ją w stopniu najwyższym ( Soph. , 265 C). Objawia się

ona w (sposób celowy) kierujących stworzeniem (i najczęściej

personifikowanych) mocach/prawach, np. w erosie (“Ten bóg, jako twórca, jest

tak mądry, że i innych twórcami czyni”, Conv. , 196 E, tłum. S. Witwicki).

Podstawą jego harmonijnego funkcjonowania są idee (na czele z Ideą Dobra),

na wzór których dokonało się stworzenie. Platon nie określił jednak wyraźnie

relacji, jakie zachodzą pomiędzy Demiurgiem a ideami; powszechnie

przyjmuje się, iż są one niezależne od stwórcy, jednak niektórzy współcześni

historycy (m.in. H. Krämer, G. Reale), powołując się na tzw. niepisaną naukę

Platona, utożsamiają Demiurga z ideą nadrzędną. Dusza ludzka, spokrewniona

z tym, co boskie, może przybliżyć się do mądrości, o ile kocha ją i dąży do niej

( Phaed. , 69 C – D); jest to nadrzędny cel filozofii. Z kolei dla Arystotelesa

mądrość była najwyższą formą wiedzy umysłowej, którą stanowi wiedza

teoretyczna (     [sophía noús kai episteme], E. nic. , 1141 a

19) o pierwszych zasadach bytu. W stopniu doskonałym posiada ją Bóg, czyli

Najwyższa Inteligencja, która została zarazem utożsamiona z Pierwszym

Poruszycielem, tzn. pierwszą (i zarazem ostateczną) przyczyną/zasadą bytu;

jedność tych dwóch aspektów Boga wyraża stan (boskiej) samokontemplacji,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: