Koneczny Feliks - Polskie logos a ethos(1).pdf - 1 - dlaniewidomych

FELIKS KONECZNY

Reprint: Poznań • 1921 • Warszawa

KSIĘGARNIA ŚW. WOJCIECHA

NA ŻYCZENIE AUTORA KSIĘGARNIA ŚW. WOJCIECHA STWIERDZA,

ŻE RĘKOPIS ODDANY BYŁ DO DRUKU

W CAŁOŚCI W PIERWSZEJ POŁOWIE PAŹDZIERNIKA 1920 ROKU

Errata została wprowadzona do tekstu.

Przypisy zostały przeniesione do tekstu za odnośnik w nawias w

czerwonym kolorze.

Za informację o wszelkich „krzaczorach” (znaczy błędach edytorskich ;) )

będę wdzięczny.

Proszę je przesyłać na adres AMDG2004AD@poczta.fm

POLSKIE LOGOS A ETHOS

ROZTRZĄSANIE O ZNACZENIU I CELU

POLSKI

TOM I.

Zwyciężyła wreszcie Sprawiedliwość, oś całego układu duchowego

makrokosmosu i mikrokosmosu, to też pod niebiosa bije łuna radości

od całego świata, pragnącego ułożyć się według sprawiedliwości.

Czyż kwestia polska nie była probierzem wszelkiego Ideału?

Pomiędzy niebem a ziemią, pomiędzy Ideałem a rzeczywistością

służy za pomost tęcza uwita z siedmiu ofiar: poświęcenia, miłości,

zachwytu, czułości, z hartu, stałości, niezłomności; po tej wstędze

przymierza zstępowały na ziemię wszystkie radości niebiańskie, gdy

niepodległość Polski z marzenia stawała się faktem ziszczonym,

spełnionym, by się napawać najpotężniejszym w dziejach triumfem

Dobra, uproszonym przez ofiary, nakładane dziedzictwem

z pokolenia w pokolenie aż oto do skutku. Gdziekolwiek tedy

w przestworzach kryła się iskierka radości, wszystkie zbiegły się

i złączyłyby świecić ponad Polską wielką zorzą wesela od świata

całego. A myśmy to widzieli, myśmy to przeżyli! Jakiż robak ma

gryźć nasze umysły?!

Umysłowość polska kształcona na poziomach, „gdzie graniczą

Stwórca i natura”, przywykła zdobywać coraz dalsze i głębsze

postulaty dla widoków doskonalenia się, pomnaża przez to samo

nieustannie wymagania etyczne, a więc utrudnia zarazem

zadowolenie z siebie. Myśl polska, wiedziona przez wieszczów

narodowych na szczyty ludzkiego poznania, do najwspanialszych

nawykła tam horyzontów, znajduje jednakże w tymże swą udrękę.

Wysokość wielka polskości, jeżeli ma być utrzymaną, zobowiązuje

do również wielkiej głębi obowiązków, a skoro się to rozumie

i przyjmuje, ma się do czynienia z niekończącym się nigdy

rachunkiem, sumienia. Chcieliśmy niepodległości, bo się nam

należała, i umieliśmy upominać się o nią wyraźniej i dosadniej od

jakiegokolwiek innego narodu, nie szczędząc ofiar w żadnym

pokoleniu. Ale nigdy — również w żadnym pokoleniu — nie

uważaliśmy odzyskania niepodległości za koniec naszej drogi, tylko

za początek drogi właściwej, mogącej już naprawdę prowadzić do

celu. Niepodległość uważaliśmy i uważamy za środek do

skutecznego wspięcia się na szczyty ludzkości, ażeby spełnić wobec

cywilizacji powszechnej jak najlepiej nasze obowiązki.

Czy państwo polskie zdatne do tego pochodu ku szczytom, czy

społeczeństwo podoła? I czyż rzeczywistość mało gotuje zgryzot

Polakowi, zadającemu sobie takie pytania?

A umysłowość polska nie umie się wprost obejść bez roztrząsania

tych zagadnień, a że stanowią one rodzaj narodowego rachunku

sumienia — skłonność ta świadczy dobrze o charakterze

narodowym. Na tego rodzaju roztrząsaniach może się myśl polska

Rozdział wstępny.

W ogniach wojny powszechnej przetopiły się potworne przęsła

pancernej budowli XIX wieku; leżą poskręcane na grzęzawicy

podmokłej krwią całego pokolenia wszystkich niemal ludów ziemi.

Krwią zlane pokolenie siedzi na zgliszczach, zbiedzone,

przygnębione, i nawet na zwycięzcach znać jakieś posępne

skupienie. Zwycięzcy, jakby nagłym tknięci paraliżem, stanęli

bezradni, nie wiedząc, co począć z własnym zwycięstwem. Trudno

powiedzieć, kiedy większą i cięższą była powaga chwili; czy, gdy

wypowiadano sobie wojnę, czy też obecnie, kiedy od roku już

przeszło układa się pokój; to pewna, że dziś stosunki są o wiele

zawilsze. Powaga odpowiedzialności wywołuje naprężenie,

niesprzyjające radości życia; to też panuje w całej Europie

przygnębienie.

A tymczasem z pod gruzów i zgliszcz słychać raz wraz jakieś ruchy,

których nie umie się określić: czy to odruchy są ostatnich konwulsji

gruboskórych potworów, zmiażdżonych dopiero, co czy też

zapowiedzi odrodzenia ich? Nasłuchuje, przeto w przygnębieniu

skąpane w krwi pokolenie, bo ma wątpliwości, czy ziści się owo

Dobro, w imię, którego wstrząśnięto świat w posadach. Czasem

narzuca się rozpaczliwa myśl, czy tylko nie zamienia się starego Zła

na jakieś nowe, do którego powstania wojna powszechna sama się

przyczyniła? A czy nowe Zło nie będzie gorsze od dawnego?

A może to właśnie dobrze, że nie ma się jeszcze pewności, czy owe

przęsła pancerne dynastyczności i militaryzmu należą do przeszłości

niepowrotnej, czy one istotnie stały się przeżytkami?

Czy wytwarzamy nowe w dziejach pojęcie Dobra powszechnego,

czy też zburzywszy ustrój europejski poprzedni, bezsilni do

wzniesienia budowli nowej, radzi będziemy, gdy nam się po pewnym

czasie uda przywrócić ład i spokój pod tarczą reakcji — oto pytanie

naszej doby!

Zasmuca zwycięzców brak pewności, czy osiągnięte będą cele

zwycięstwa — i dlatego zamiast triumfalnej radości panuje

przygnębienie. Gryzie dusze robak zwątpienia.

Jest kraj w Europie, jakby wyznaczony na zbiór wszelkiej radości: to

Polska. Czyż istnieje, bowiem na świecie naród, kochający bardziej

wolność, umiejący cenić wyżej niepodległość? I oto ziściło się nam

to, o co od lat dziecinnych błagaliśmy Pana w codziennym pacierzu!

i rozszerzać i pogłębiać.

Autokrytyka wysuwać musi oczywiście wszystkie wątpliwości, nie

cofając się przed kwestiami najbardziej drażliwymi. Aleć w Polsce

minął już dawno, bardzo dawno okres, kiedy to trzeba było

schlebiać, chcąc być słyszanym!

Chromalibyśmy, gdybyśmy nie mogli czerpać otuchy na nowy okres

dziejowy z przeświadczenia o naszej wartości i pożyteczności,

i wierny, że znaczenie zależeć winno od wartości. To też musimy

wejść odważnie w zawiłość zagadnienia naszej wartości, które

należy ująć jasno i określić ściśle. Wykluczamy odpowiedź na to

zagadnienie taką, która by polegała na indywidualnym czyimś

przekonaniu, a sformułowana byłaby w ogólniki jakieś; trzeba nam

odpowiedzi opartej na specjalnych studiach, takiej, która by

posiadała obiektywną wartość miary i wagi, wynikając nie

z indywidualności samej badacza, lecz z zebranych rzeczowo

faktów. Słowem: zagadnienie to winno stać się przedmiotem

dociekań naukowych.

Należy wyjaśnić trzy sprawy, a mianowicie:

1) Jaki jest udział Polski w kulturze umysłowej europejskiej?

jednakowo wszystkim, nie jest utrzymanie się? Może naród nie dąży

nigdy do niczego więcej, jak tylko do tego, żeby się utrzymać, żeby

zabezpieczać sobie byt coraz dokładniej, wszechstronniej i coraz

dogodniej? Może walka o byt stanowi jedyne kryterium życia

narodowego, a wszystko bez wyjątku mieści się w tym jedynym

zadaniu jego prac i trudów?

Chodzi o to, czy kwestia znaczenia i celu Polski nie jest fikcyjną; czy

prosty frazes literacki nie odgrywa roli błędnego ognika?

Nie wymijając odpowiedzi na tę wątpliwość, pójdźmy w ścisłości

jeszcze dalej — i zacznijmy od posunięcia wymagań określeń

dokładnych, ścisłych, aż do pytania:, co to jest naród? Dopóki sobie

nie ustalimy tego pojęcia, póki się nie porozumiemy jasno, co do

znaczenia tego wyrazu — wisiałaby doprawdy w powietrzu cała dy-

skusja o tym, czy naród może mieć cel, jaki z poza walki o swój byt.

Narodowość nie jest wcale czymś danym z góry. Niema w całym

świecie takiej krainy, o której mieszkańcach można by powiedzieć,

że byli od zarania dziejów przeznaczeni należeć do narodowości

danej z góry, takiej, a nie innej. Samo przyrodzenie, tj. czynniki

etnograficzne i antropologiczne, wytwarza z rodów plemię, mówiące

wspólną gwarą; z plemion lud, używający wspólnego narzecza —

i na tym koniec; związków większych czynniki przyrodzone nie

wytwarzają. Narodów, wśród których z narzeczy wytwarza się język

narodowy, dostarcza ludzkości historia.

Narodowość nie jest, bowiem wcale siłą daną z góry, przyrodniczą

czy antropologiczną, wrodzoną pewnemu żywiołowi

etnograficznemu, lecz jest siłą aposterioryczną, nabytą, wytworzoną

przez człowieka, a wytwarzalną dopiero na pewnym stopniu kultury.

Są ludy, wśród których nie wytworzyła się żadna narodowość. Nie

można też przewidywać, czy z. pewnych ludów wytworzy się

narodowość jedna, dwie lub więcej, bo w tej dziedzinie nie

rozstrzygają żadne czynniki wrodzone, żadne siły aprioryczne, lecz

rozwój historyczny.

I dlatego właśnie tak nam jest drogą narodowość własna, jako

wcielenie wszystkich ideałów życia, bo ona jest wytworem pracy,

nabytkiem rozwoju, świadectwem udoskonalenia, do którego doszło

się ciężkim trudem licznych pokoleń, wśród walk, bólów., zawodów,

ale też z myślą przewodnią, mającą wieść do coraz wyższego

uduchowienia przyrodzonego materiału etnograficznego, zebranego

w naród przez dostojeństwo pracy kulturalnej. A praca ta niemożliwa

jest w stopniu wyższym i w zakresie wszechstronnym ani w ludzie,

który nie dorósł jeszcze do świadomości narodowej, ani też

w kosmopolitycznym „obywatelstwie świata"; praca kulturalna da się

Jaki

rodzaj

twórczości

polskiej,

stopień

jej

natężenia

i wydatności?

3) Czy i o ile sprawa polska posiadała lub posiada znaczenie

powszechne?

Trzy te pytania stanowią trzy stopnie jednej i tej samej kwestii.

Pierwsze, najmniej skomplikowane, posłuży do roztrząsania

drugiego, obydwa razem stanowić będą podstawę do szukania

odpowiedzi na trzecie z nich.

Myśl polska kołuje niejako ciągle około kwestii, jakie jest znaczenie

Polski w dziejach powszechnych, i jaki jej cel? Czy nie próżne,

bezużyteczne kołowanie?

Czy się kołuje, czy posuwa naprzód, to już zależy od metody, z jaką

się zagadnienie dane traktuje; wszak można kołować na próżno przy

wszelkim zagadnieniu, nawet przy zadaniu matematycznym! Chodzi

o to, by nareszcie z kołowania wybrnąć i już nie popaść w nie na

nowo. Odszukać trzeba punkt, od którego można zacząć pochód ku

prawdzie.

Chodzi jednak o coś więcej: czy samo dociekanie znaczenia i celu

jakiegoś narodu jest naukowo dopuszczalne? Czy pewien naród

może mieć jakieś specyficzne znaczenie historyczne pod względem

cywilizacyjnym i jakiś specyficznie swój cel? Ale wątpliwość może

sięgać jeszcze dalej: czy narody w ogóle posiadać mogą jakieś cele

z poza siebie? czy jedynymi celem każdego z nich, wspólnym

bowiem zorganizować wszechstronnie tylko w narodach. Tylko

przez naród można służyć skutecznie ludzkości.

Mylne to zapatrywanie, jakoby osobnym było narodem, co jest

etnograficznie odrębne! Pewien żywioł etnograficzny może być

absolutnie niezdatny na naród — gdzie indziej znowu różnolite

żywioły etnograficzne składają się na jeden naród. Może być lud

opływający w wyraziste wielce odrębności etnograficzne, a pomimo

to nie stanowić zawiązku jakiejś narodowości. Pomylenie pojęć

etnograficznych z narodowymi prowadzi do mnóstwa pomyłek

( Obszerniej pisałem o tym we wstępie do I tomu swych „Dziejów

Rosji” Warszawa 1917 )

Błędnym też jest mniemanie, jakoby narody istniały wszędzie,

gdziekolwiek są ludzie, po całym świecie, jakoby cała ludzkość

składała się z narodów.

Ludzkość można dzielić fizycznie i duchowo. Próby podziałów

fizycznych na rasy, szczepy itd. są powszechnie znane; jest tych

systemów kilkanaście. Wiadome są też systemy filologiczne

podziału ludzkości według grup językowych, wielce zawiłe,

ogromnie trudne, a zawodne, bo nauka wykryła fakt, że są ludy,

zmieniające w ciągu wieków język, nawet kilkakrotnie. Otóż może

być inny jeszcze podział ludzkości, trzeciego rodzaju, według

sprawdzianu duchowego, a mianowicie według cywilizacji.

Cywilizacje stanowią największe, najrozleglejsze skupienia, mogąc

obejmować w sobie społeczności rozmaitych grup językowych

i rozmaitego pochodzenia rasowego.

Ze wszystkich cywilizacji jedna tylko zawiera w sobie pojęcie

narodowości: cywilizacja chrześcijańsko – klasyczna

(zachodnioeuropejska, łacińska). Poczucia narodowego nie posiada

cywilizacja bizantyńska, ani też żadna z azjatyckich: ni arabska, ni

turańska, ni chińska, ani też żydowska.

Badanie pojęcia narodowości zawiodło nas do powoływania się na

pojęcie cywilizacji. Ależ czy wolno jedną niewiadomą wyjaśniać za

pomocą drugiej niewiadomej, również niewyjaśnionej? Należy tedy

zadać sobie z kolei rzeczy pytanie, co należy rozumieć przez

cywilizację?

Definicja może brzmieć, że cywilizacja, to m e t o d a ustroju życia

zbiorowego, (więc nie tylko publicznego, bo życie rodzinne również

jest zbiorowym, chociaż niepublicznym). W metodach odróżniać

należy różnice zasadnicze i drugorzędne odmiany — to też w danej

cywilizacji mieścić się może szereg odmian cywilizacyjnych, które

zwijmy kulturami * . ( *Odróżnianie cywilizacji a kultury w tym

sensie, żeby jednego z tych wyrazów używać do oznaczenia

zewnętrznej (materialnej strony życia, drugiego zaś do wewnętrznej

(duchowej), utrzymać się nie da wobec tego, że jedne i drugie

objawy splatają, się jak najściślej, nierozerwalnie. Wszelka kultura

mieści u sobie obie strony: duchową

i materialną, które rozwijają się historycznie mniej więcej

równocześnie i równolegle. Ponieważ, zaś zachodzi potrzeba

odróżniania części cywilizacji (np. polskiej) od całości (łacińskiej),

— proponuję używanie wyrażeń: kultura, cywilizacja — ,na

oznaczenie tego właśnie stosunku części tło całości. Nie będę się

upierał przy tej terminologii, jeżeli kto wskaże inną ).

Tak np. w obrębie cywilizacji chrześcijańsko-klasycznej (łacińskiej)

mówimy o kulturze polskiej, która stanowi wprawdzie jedność

cywilizacyjną z kulturą francuską, angielską itp., a jednak posiada

swe odrębności i to wybitne. Odrębność kulturalna nie wymaga

zresztą

odrębności

etnograficznej.

rozmaitym

podłożu

etnograficznym istniała np. średniowieczna kultura rycerska.

Definicja potrzebną jest do ścisłości rozumowania, lecz przedmiot

sam wyjaśnia się dopiero przez stwierdzenie objawów, cech

zasadniczych i najważniejszych cech znamiennych, (czyli

charakterystycznych) * ( *Z a s a d n i c z e, bez których przedmiot

przestałby być sobą; znamienne: przedmiot od przedmiotu

Odróżniające w sposób najwidoczniejszy, najuchwytniejszy dla

zmysłów w ogóle ).— zastanówmy się, więc nad cechami pośród

objawów cywilizacji.

Pełnia cywilizacji polega na tym, żeby posiadać takie ustroić życia

prywatnego i publicznego, społecznego i państwowego, tudzież taki

system moralno-intelektualny, iż wszelkie dziedziny życia, tak

uczuć, jako też myśli i czynów, tworzą zestroję o jednolitym

umiarze, konsekwentne w zespole swych idei. Nie wszędzie atoli

panuje pełnia cywilizacji. Są cywilizacje bardziej i mniej

wielostronne, jednolite i mieszane, oryginalne i naśladowcze,

w całości naśladowcze lub częściowo; są twórcze kultury i bierne,

płonące światłem własnym i pożyczanym; są cywilizacje pełne

i niepełne; są kultury i półkultury.

Zasadnicze cechy cywilizacji wynikają z tego, czy opiera się ona na

religii lokalnej (względnie wyłącznie szczepowej), czy też na

uniwersalnej; czy mieści w sobie pojęcie narodowości, czy też

obchodzi się bez niego; czy posiada odrębne prawo publiczne, czy

też państwowość opiera się na rozszerzonym prawie prywatnym;

wreszcie: czy organizacja społeczna może być samodzielną, czy też

spływa w jeden system z organizacją państwową.

Do najważniejszych zaś cech znamiennych rozmaitych cywilizacji

należą: pojęcia świętości, własności, zwłaszcza ziemskiej,

i małżeństwa, z czym w związku prawo familijne i spadkowe,

wreszcie dwie ogólne kategorie myślenia: jak zapatrują się gdzieś na

jedność a jednostajność, na rozmaitość a rozbieżność, o ile mieszają

jedno z drugim, identyfikują lub też odróżniają ściśle jedno od

drugiego. Np. bizantynizm nie pojmuje jedności inaczej, jak przez

jednostajność, a rozmaitość uważa za zaprzeczenie jedności.

Tylko jedna tedy z metod ustroju życia zbiorowego, metoda

cywilizacji chrześcijańsko-klasycznej, dopuszcza do rozwoju pojęcia

narodowości; jest ono nawet zasadniczym w obrębie t e j cywilizacji.

Inne cywilizacje mają inne znów zasadnicze pojęcia, a żadna

z cywilizacji nie posiada wszystkich pojęć tyczących życia

zbiorowego — i stąd trudność wzajemnego zrozumienia się, skoro

członkowi pewnej cywilizacji może być brak zupełnie pojęcia,

najbardziej właśnie rozpowszechnionego w innej.

Nie było, bowiem nigdy, ani obecnie niema jakiejś cywilizacji

ogólnej, powszechnej, wszechludzkiej, lecz w rozmaitych miejscach

i w różnych czasach powstawały odrębne cywilizacje. Cywilizacja

chrześcijańsko-klasyczna jest dalszym ciągiem rzymsko-helleńskiej,

uprawianej na chrześcijańskim podłożu. Pojęcie narodowości

pochodzi w samej istocie swej ze świata klasycznego, jakkolwiek

uległo znacznemu rozszerzeniu i pogłębieniu. Dla Hellena

narodowościami odrębnymi były zrazu Ateny i Sparta, ale już

Herodot zwraca uwagę na jedność Hellenów, a Rzym doszedł do

tego, iż wszystkich Italików uznał współobywatelami, rodakami.

Dalszy rozwój pojęcia narodowości ucierpiał przez dopuszczenie

wpływów azjatyckich (z cywilizacji nieposiadających tego pojęcia),

a bizantynizm (powstały z mieszaniny klasyczno-orientalnej) pojęcie

to całkiem utracił. Zanika ono i w zachodniej Europie w okresie

upadku studiów klasycznych, ażeby pojawić się na nowo na tle

chrześcijańskim stosunkowo bardzo późno. Najwcześniej stało się to

w Polsce (w wieku XIV); w innych stronach Europy wytwarza się

pojęcie nowożytne narodowości mniej więcej równocześnie ze

wskrzeszeniem studiów klasycznych. Humanizm był prądem

powszechnoeuropejskim, ale przyczyniał się jak najbardziej do

uświadomienia

średniowieczni, ani Turcy następnych wieków nie byli nigdy

narodem. Wśród Turańców może lud utracić nawet całkowicie język

ojczysty, dojść tedy do tego, co według naszych pojęć jest już samem

dnem wynarodowienia, a jednak nic przestać być tym samem, czym

był przedtem. Tak np. potomkowie owych Mongołów, którzy

zdobyli Ruś w XIII w. mówią narzeczami tureckimi; turecka zaś

grupa językowa nie ma etnograficznie nic wspólnego

z mongolszczyzną, lecz jest równorzędną grupie fińsko-ugryjskiej,

jako drugi dział północnych Turańców. Mongołowie przyjęli tedy

mowę turańską, nie przestając być Mongołami. Podział językowy nie

łączy się w Azji niemal nigdy z innymi cechami etnograficznymi.

W Azji zgoła nie można mówić o narodach, czy choćby o ludach,

skupiających się historycznie według powinowactwa językowego.

W chaosie ludów azjatyckich można grupować tylko języki, ale nie

ludy same.

Nie tylko nie było narodu huńskiego, chazarskiego itd., ale właściwie

nie było nigdy jakiejś etnograficznej społeczności huńskiej,

madziarskiej, mongolskiej, chazarskiej, mandżurskiej, tatarskiej lub

tureckiej. Były to związki polityczne rozmaitych ludów, występujące

pod owymi nazwami, a złożone pod względem etnograficznym

wielce niejednolicie.

Społeczności historyczne azjatyckie są zrzeszeniami nie

etnograficznymi, lecz wyłącznie politycznymi. Hasła, pod którymi

dokonywały się w Azji formacje społeczeństw, bywały ekonomiczne

i społeczne. Wśród ludów cywilizacji turańskiej ekonomiczne

działały silniej, a na pierwszy plan wysunął się pewien rodzaj walki

o byt, znany w Europie zaledwie w miniaturze: utrzymywanie się z

rzemiosła wojennego. Ten rodzaj walki o byt stał się w Azji

pierwszorzędnym czynnikiem twórczym społeczeństw i państw.

Wyobraźmy sobie zaciężne najmictwo, ogarniające całe narody!

Najbardziej odznaczały się w tym kierunku ludy tureckie; te ludy —

to pułki; przybierają też często nazwy od wodzów (np. Osman).

Czynniki polityczne odegrały też w tworzeniu się społeczeństw

azjatyckich rolę znacznie większą, bardziej rozstrzygającą, niż

w Europie. Nad Azją historyczną przewalały się losy dłużej, ciężej,

wszechstronniej i częściej, niż nad Europą. Społeczeństwa azjatyckie

przerabiały się, przetwarzały, rozchodziły i skupiały na nowo

a odmiennie, przemianami takimi, wobec których rewolucje

europejskie i nasze zmiany państwowe wydają się ledwie drobnymi

odmiankami jakby rzeczy w istocie swej niezmiennych.

Wystarczy zestawić choćby tylko kondotierstwo w Europie a w Azji.

Metoda zrzeszania się wojskowego tworzyła w Azji całe cywilizacje,

indywidualności

narodowych,

właśnie,

dlatego,

iż stanowił odbicie pojęć klasycznych.

W jakiż sposób zrzeszają się społeczności w cywilizacjach

nieposiadających pojęcia narodowości? Rzućmy okiem jeszcze na te

objawy dziejowe, a odpowiedź na pytanie: czy naród może mieć cel,

jaki z poza walki o byt — nasunie się sama przez się.

Ani

Mimowie,

ani

Chazarzy,

Mongołowie,

Tatarzy

Koneczny Feliks - Polskie logos a ethos(1).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: