Panak Anna, gr.VII
Komunikacja w relacji fizjoterapeuta – pacjent.
Psychologiczne aspekty kontaktu lekarz-pacjent to jeden z ważnych działów psychologii lekarskiej i medycznej. Interakcje w kontakcie lekarz-pacjent rozważa się pod różnymi aspektami jak: aktywność - bierność, kierownictwo-współpraca, obustronne uczestnictwo(model partnerski preferowany w promocji zdrowia) i poziom zaufania interpersonalnego. Z punktu widzenia psychologicznego, w analizie kontaktu lekarz-pacjent ważne są cechy indywidualne lekarza i pacjenta, ich wzajemne oczekiwania, sposób spostrzegania sytuacji (pierwszej wizyty, diagnozy, leczenia, zabiegu).
Po stronie lekarza ważną rolę odgrywają kompetencje profesjonalne, kompetencje interpersonalne, w tym komunikacyjne i poziom empatii oraz system wartości i etyka zawodowa. Lekarz może być w kontakcie całkowicie skoncentrowany na chorobie lub skoncentrowany na pacjencie, albo też skoncentrowany na tym, jak przebiega relacja między nim a pacjentem. Wskazane byłoby, aby spostrzegał wszystkie czynniki i mógł plastycznie zmieniać swoje ukierunkowanie na nie. W zależności od typu choroby, stanu pacjenta, jego potrzeb i osobowości lekarz wysoko wyspecjalizowany dostraja się do warunków i oczekiwań, ale też realizuje własne, profesjonalne cele. Ważne dla kontaktu lekarza z pacjentem są wzajemne ustosunkowania emocjonalne (w tym także zaufanie interpersonalne), które mogą korzystnie lub niekorzystnie wpływać na efekt leczenia.
Specjalny problem stanowi komunikowanie się lekarza z pacjentem i wymiana informacji oraz podawanie informacji przez lekarza. Wskazane jest, aby lekarz w sposobie informowania dostrajał się do pacjenta, co oznacza, że powinien znać oczekiwania konkretnego pacjenta, gdyż jak wykazały badania, pacjenci wprawdzie deklarują potrzebie wielu informacji, jednakże znacznie się pod tym względem różnią. Informacje powinny być też dostosowane do poziomu intelektualnego pacjenta i jego możliwości trafnego spostrzegania i zrozumienia. Szczególnie ważne są reguły przekazywania zaleceń lekarskich, co do zażywania leków i innych zachowań, prozdrowotnych. Tu dobrze sprawdzają się krótkie formy pisemne, dołączone do recept, czy gotowe instrukcje postępowania. Ten aspekt jest szczególnie ważny z punktu całościowego spojrzenia na problemy zdrowia i choroby, badania wykazały, że pacjenci ogólnie rzecz biorąc tylko w 50% stosują się do zaleceń lekarza, z oporem zgłaszają się na badania kontrolne, a najgorzej wypełniają zalecenia zmiany trybu życia, co wiąże się często ze zmianą zachowań, antyzdrowotnych na prozdrowotne.Trudności w kontakcie mogą być spowodowane wieloma czynnikami; mają one miejsce wówczas, gdy pacjent nie ma zaufania do lekarza albo innych członków zespołu, gdy zachodzi sprzeczność oczekiwań, gdy interakcje blokują negatywne emocje i gdy występują braki w kompetencjach komunikacyjnych. Tym sprawom może być poświęcona konsultacyjna praca psychologa
Komunikowanie się
Komunikacja, komunikowanie się – to terminy pojawiające się, co najmniej w kilku dyscyplinach naukowych i w odniesieniu do różnych obszarów rzeczywistości. Komunikowanie oznacza proces przekazywania informacji. Istotą jednak tego tematu jest jednak nie samo komunikowanie, lecz „komunikowanie się”. Nie jest to wiec tylko przekazywanie informacji, lecz wymiana informacji. Komunikowanie się jest podstawa interakcji, polega na wzajemnej wymianie informacji przez partnerów interakcji, co ma charakter sprzężenia zwrotnego i jest ono procesem, co oznacza, iż trwa on w czasie i ma określoną ciągłość.
Według K. Deaux i L.S. Wrightsmana (1984) we współczesnych pracach dotyczących teorii komunikacji eksponuje się przynajmniej cztery aspekty procesu komunikacji. Po pierwsze komunikacja jest tworzeniem wspólnego systemu społecznego, co oznacza, że biorą w niej udział dwie lub więcej osób, z których każda wnosi do owego procesu swe własne oczekiwania i intencje. Po drugie, komunikacja jest ciągle dziejącym się dynamicznym systemem; z tego powodu ważniejsze jest badanie sekwencji zachowań aniżeli tylko izolowanych związków typu „bodziec-reakcja”. Po trzecie komunikacja werbalna i niewerbalna są częścią tego samego systemu przekazywania informacji. I wreszcie po czwarte, ważny jest również relacyjny komponent informacji, a wiec nie tylko to, co jest przekazywane, lecz również, w jaki sposób; ten aspekt rozważany jest głównie w odniesieniu do równowagi sił między partnerami interakcji.
Z kolei R.B Adler i G. Rodman (1985) zwracają uwagę na inne, choć w pewnych punktach pokrywające się z powyższymi aspekty komunikacji. Podkreślają oni między innymi, że termin komunikacja odnosi się przede wszystkim do porozumiewania się ludzi między sobą. Autorzy zwężają pojęcie komunikowania się, odnosząc je przede wszystkim do kontaktów „twarzą w twarz”. Podkreślają również, iż jest procesem, ale jeśli ma on być rzeczywiście interakcją, konieczne jest, aby odbiorca komunikatu również podjął wymianę informacji. Adler i Rodman stwierdzają, iż proces ludzkiej komunikacji jest wymianą symboli. Aby wymiana ta była skuteczna, konieczne jest wcześniejsze uzgodnienie zasad i zwyczajów dotyczących tworzenia takich symboli i ich używania. Niezależnie jednak od tych zasad, zarówno słowa używanego języka, jak i niewerbalne komunikaty uzyskują określone znaczenie, co może być kolejnym źródłem zarówno adekwatnego porozumienia, ale i niepowodzenia komunikacyjnego.
Element, który przewija się przez wszystkie powyższe wypowiedzi, został silnie wyeksponowany przez C. Cherr’ego (1978). Stwierdza on mianowicie, że: „komunikacja jest z natury wydarzeniem społecznym”. Systemy ludzkiego porozumiewania się, spośród których najbardziej wyraziste są ludzka mowa i język, nie ograniczają się do systemów znaków, lecz służą przede wszystkim wyrażaniu myśli. Z kolei rozwój języka wpływa wtórnie na myślenie. Co więcej słowo „komunikować się” znaczy naprawdę „podzielać”. Jeśli więc w danym momencie komunikujemy się, znaczy to, że stajemy się jednością; przykładami mogą tu być twierdzenia typu: „Jesteśmy tej samej myśli” lub „Rozumiemy się wzajemnie” Konsekwencją takiego sposobu rozumowania jest stwierdzenie, iż grupa ludzi, społeczeństwo lub kultura są podmiotami komunikującymi się ze sobą” (Cherry, 1978). Jest tak, dlatego że komunikowanie się wymaga od nich wspólnymi regułami języka, zwyczajów, nawyków – regułami, które wspólnie przez tych ludzi zostały wypracowane. Stają się one w efekcie regułami ujednolicania (np. zachowania).
Adler i Rodman(1985) stwierdzają, że komunikowanie się ludzi spełnia szereg funkcji, związanych przede wszystkim z tym, że zaspokaja ono szereg naszych potrzeb.
Pierwszą grupę potrzeb nazwali potrzebami fizycznymi.
Ich zdaniem, komunikowanie się, a ściślej - satysfakcjonujące komunikowanie się z innymi ludźmi, jest niezbędne dla naszego zdrowia fizycznego. Społeczna izolacja powoduje, ze ludzi nią dotknięci umierają przedwcześnie dwa lub trzy razy częściej niż osoby pozostające w kontaktach społecznych. Izolacji takiej zapobiega m.in. małżeństwo, przyjaźń itp. Np. mężczyźni, którzy rozwiedli się przed siedemdziesiątką, dwukrotnie częściej umierają na atak serca lub raka, a trzy razy częściej z powodu nadciśnienia-w porównaniu z tymi, którzy nadal pozostają w związku małżeńskim.
Druga grupa wyróżniona prze Adlera i Rodmana – to potrzeby ego.
Komunikowanie się z innymi ludźmi jest jedynym sposobem, by dowiedzieć się, kim jesteśmy. Zarówno poczucie tożsamości, jak i odpowiedź na szereg pytań dotyczących cech, które wymagają relatywizowania wobec innych ludzi (np. atrakcyjność, zręczność itp.), są efektem wymiany informacji między ludźmi. A zatem dopiero kontakty z innymi ludźmi w jakimś sensie nas określają.
Kolejna grupa to potrzeby społeczne.
Punktem wyjścia jest tu stwierdzenie, że poprzez komunikowanie się wiążemy się społecznie z innymi ludźmi. Zdaniem autorów, proces ten jest determinowany trzema rodzajami potrzeb, które opisał William Schutz. Pierwsza z nich to potrzeba przyłączenia się, potrzeba posiadania poczucia, że się jest uczestnikiem jakichś relacji społecznych. Druga potrzeba jest związana z pragnieniem posiadania kontroli nad otoczeniem czy też możliwości wywierania wpływu na inne osoby. Kolejną istotną potrzebą społeczną jest potrzeba przywiązania, manifestująca się jako pragnienie opiekowania się innymi ludźmi i jako świadomość, że inni opiekują się nami. Ostatnią z grup są potrzeby praktyczne. Komunikacja pozwala przekazać i uzyskać informację istotną dla sprawnego funkcjonowania. Może to być zarówno informacja, którą nam przekazują w szkole o tym jak zbudowany jest świat, jak i informacja przekazana lekarzowi, co nam dolega.
Komunikacja niewerbalna.
Jest to przekazywanie komunikatów odbywające się bez świadomego zamiaru Komunikowanie niewerbalne od komunikowania innego rodzaju (np. językowego) będzie różnić to, czy dana postać komunikatu ma charakter kodu, czy też nie. Przyjęcie takiego założenia pozwala odróżnić np. język migowy i/lub język gwizdów od gestów bądź komunikatów paralingwistycznych. O ile te pierwsze, oparte na kodach, nie mogą być zaliczone do komunikacji niewerbalnej, o tyle te drugie można jako takie potraktować. Kryterium to powoduje, że do komunikatów niewerbalnych zalicza się m.in. gestykulacje, mimikę, pozycję ciała, ukierunkowanie spojrzenia, zapach ciała, zmianę wielkości źrenic i tym podobne składniki tzw. mowy ciała, a także dystans interakcji, przestrzeń personalną i interpersonalną, kontakt wzrokowy itp. Z kolei, żeby wszystkie te niewerbalne kanały przekazu informacji omówić w sposób uporządkowany, pożądane jest przyjęcie jakiegoś kryterium porządkującego. W tych rozważaniach takim porządkującym kryterium jest to, czy pojawienie się danego komunikatu jest uzależnione od obecności innych ludzi, czy też nie. W konsekwencji przyjęcia takiego kryterium pierwszą grupę kanałów będą stanowiły te, które są związane z „mową ciała”(a więc ich uaktywnienie nie może nastąpić bez obecności innych ludzi) druga zaś te, których uruchomienie nie może nastąpić bez obecności innych ludzi. Ta druga grupa kanałów jest szczególnie silnie związana z procesem interakcji, natomiast pierwsza może być po prostu towarzyszącą zachowaniu ekspresją. Nie oznacza to oczywiście, że ekspresja nie zawiera w sobie informacji. Istotne natomiast jest to, że informacje towarzyszą zachowaniu niezależnie od tego, czy inni ludzie są obecni, czy też nie.
Jeśli chodzi o drugą grupę komunikatów niewerbalnych, nazwanych tu interakcyjnymi, to należy stwierdzić, że ich obraz jest w znacznej mierze zdeterminowany wzorcami kulturowymi itp. Opartymi bezpośrednio na interakcjach i ich utrwalonych wzorcach. O ile te pierwsze komunikaty odzwierciedlają przede wszystkim stan jednostki, o tyle te drugie stanowią odbicie relacji społecznych; pierwsze istnieją zawsze, przez całe życie jednostki, drugie zaś rodzą się i trwają tylko w obrębie interakcji.
a) Mowa ciała
Termin ten obejmuje różne kanały komunikowania. M. Argyle (1976) zalicza do nich mimikę, spojrzenia, gesty i inne ruch ciała, przybieraną postawę ciała, kontakt cielesny, zachowania przestrzenne, ubiór oraz inne aspekty wyglądu, a także elementy paralingwistyczne. Przy takim ujęciu praktycznie wszystkie rodzaje komunikatów niewerbalnych można zaliczyć do „mowy ciała” Spośród wymienionych kanałów komunikacyjnych najwcześniej uwagę badaczy przyciągnęły wyrazy mimiczne, które kształtowane są przede wszystkim przez zmiany w wyrazie oczu, kształtu brwi, ust i nosa, np. całkowicie podniesione brwi są charakterystyczne dla niedowierzania itp. Twarz jest systemem wieloinformacyjnym. Twarzą przekazujemy informację ”dotyczącą osobowości, zainteresowania, reagowania na przebieg interakcji oraz stanów emocjonalnych”(Ekman, 1978) pełni ona również istotną funkcję jako regulator przebiegu konwersacji. Czasem tylko gesty i gestykulacja są nazywane językiem ciała. Nie bez powodu występuje tu termin „język”, okazuje się, bowiem, że ze wszystkich kanałów komunikacji niewerbalnej w obrębie gestów najczęściej można natrafić na prawidłowości ich funkcjonowania najbardziej zbliżone do komunikacji językowej. L.Klapp(1978), powołując się m.in. na ustalenia Ekmana, Johnsona i Friesena, wyróżnia kilka rodzajów gestów. Np. emblematy są to takie działania, które można jednoznacznie zastąpić terminem werbalnym, i to ich znaczenie znane jest większości członków danej społeczności. Natomiast regulatory i ilustratory są to ruchy obrazujące wypowiedź słowną lub jej towarzyszące. Ważna rola ilustratorów wiąże się też z regulacją rozmowy: pozwalają one uzyskać synchronię w toku konwersacji. Typowymi przykładami regulatorów są ruchy towarzyszące podziękowaniom, przywitaniem i pożegnaniom. Ostatnim rodzajem gestów są adaptery, których zadaniem jest pomoc w przystosowaniu się do jakiejś sytuacji, a więc np. w opanowaniu emocji, w przebywaniu z ludźmi, w zaspokajaniu potrzeb itp. można przyjąć, że najczęściej adaptery wiążą się z emocjami negatywnymi. Rozróżnia się przy tym adaptery nastawione na siebie (Matusiewicz, nazywa je „adapterami jaźni”), na innych i na obiekty, zależnie od tego, co jest źródłem sytuacji wymagającej opanowania. Podziału związanych z tym zachowań dokonuje się m.in. ze względu na dominujące ruchy pocierania lub skrobania. Typowe przykłady to - drapanie się po głowie, pocieranie nosa, zakładanie nogi na nogę, zacieranie rąk itp. Stwierdzono również, że rodzaj i wielkość tego typu aktywności ruchowej są różne w przypadkach odmiennych zaburzeń psychicznych np. schizofrenii, psychozy paranoidalnej bądź depresji.
Zdaniem Argyle’a dotyk jest „najbardziej prymitywną formą społecznego komunikowania się”. Kontakt dotykowy (cielesny) aktywizuje szereg receptorów wrażliwych na dotyk, nacisk, ciepło (lub zimno), ból itp. Może to być dotyk aktyny (jest to rodzaj zamierzonej eksploracji) i dotyk pasywny, (gdy się jest dotykanym). Również wzajemny dotyk może obejmować różne części ciała. Ogólnie biorąc, różne obszary ciała są w różnym stopniu wrażliwe na dotyk. Zależy to przede wszystkim od wieku i od rodzaju więzi łączących partnerów tego rodzaju interakcji, a także od ich płci.
b) Komunikaty interakcyjne
Podobnie jak w poprzedniej grupie komunikatów niewerbalnych (mowa ciała) również tutaj istnieje szereg kanałów przekazu.
Jednym z tych kanałów jest kontakt wzrokowy. Z badań wynika, że znaczenie informacji przesyłanej tym kanałem jest zmienne i w znacznej mierze uzależnione od kontekstu, w ramach, którego odbywa się przekaz informacji. Zmianami, które w obrębie tego kanału niosą są: nawiązanie kontaktu wzrokowego, jego przerwanie, unikanie, przerwy w trakcie trwania, itp. Jedną z podstawowych funkcji tego kanału jest regulacja rozmowy. R.V Exline i B.J. Fehr podają, że istnieje związek miedzy uwagą a kontaktem wzrokowym. Jest to tzw. uwaga wzrokowa, polegająca na tym, że w toku interakcji osoba zainteresowana wypowiedzią partnera utrzymuje z nim kontakt wzrokowy. Jeśli pod tym kątem badać schizofreników, to okazuje się, że są oni mniej „uważni” w porównaniu z innymi kategoriami chorych, a tym bardziej z ludźmi zdrowymi. Większą uwagę wzrokową (tzn. częstszy kontakt wzrokowy z rozmówcą) wykazują ekstrawertycy, w porównaniu z osobami określanymi jako introwertywne. Mniejszą tego typu uwagą cechują się osoby depresyjne. Rzadziej też nawiązują ze sobą kontakt wzrokowy osoby, które się nie lubią, a także ludzie, którzy mając różną pozycję (np. przełożony i podwładny), wchodzą ze sobą w interakcje.
Przestrzeń interpersonalna
Można o niej mówić wtedy, gdy dwie osoby (bądź więcej) nawiązują ze sobą dowolny rodzaj interakcji. Interakcja ta, jeśli się odbywa w warunkach typu „twarzą w twarz”, zawsze przebiega w określonej, trójwymiarowej przestrzeni fizycznej. Istotne jest, by wymiary tej przestrzeni nie były większe niż mogą je objąć przeciętnie sprawne zmysły ludzkie. Zarówno obserwacje z życia codziennego jak i wyniki badań wykazują, iż relacje, w jakich pozostają ze sobą partnerzy interakcji, znajdują swoje odzwierciedlenie w strukturowaniu przestrzeni. Ponadto określone właściwości przestrzeni wywierają istotny wpływ na kształtowanie relacji interpersonalnych. I wreszcie różny jest stopień możliwości przenikania granic owej prz...
Kotija