Heller_CZY FIZYKA JEST NAUKĄ.pdf

Michał Heller

CZY FIZYKA JEST NAUKĄ

HUMANISTYCZNĄ?

ISBN 83-86889-63-2

Projekt okładki: Artur Piątek

Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej

Plac Katedralny 6, 33-100 Tarnów

tel. (0-14) 21-27-77

rax (0-14) 22-40-40

e-mail: biblos@wsd.tarnow.pl

http://www.diecezja.tarnow.pl/biblos

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie: Trzecia kultura?

Pochodzenie rozdziałów

Część I: Fizyka i piękno

Rozdział l: Czy fizyka jest nauką humanistyczną?

Rozdział 2: Podboje matematyki: Od rzutu kamieniem do kwantowej próżni

1. O czym nie trzeba przekonywać

2. Białe, słodkie, gorące...

3. Od balistyki do mechaniki klasycznej

4. Zadziwiająca metoda

5. Czy próżnia jest nicością

6. Gdy Pan Bóg liczy...

Rozdział 3: Matematyka - romantyczny język nauki

1. Przeciw kosmicznej samotności

2. Od Hegla do mechaniki kwantowej

3. Całościowe spojrzenie na świat

4. Język nauki

5. Dziedzictwo romantyzmu

Rozdział 4: Postmodernizm i współczesna fizyka

1. Transformacja hermeneutyka i kwantowa grawitacja

2. Kalejdoskop nonsensów

3. Intelektualne szalbierstwo

4. Kompleks niższości?

5. Pokusa tekstu

Rozdział 5: Piękno jako kryterium prawdy

Rozdział 6: Dynamika twórczości

Część II: Między fizyką a filozofią

Rozdział 7: Filozofia fizyki przed nowym milenium .

1. Ontologia, fizyka i redukcjonizmy

2. Migracja pojęć i problemów

3. Filozofia w fizyce

4. Epistemologia fizyki

5. Ontologie strukturalistyczne

6. Przykład - zagadnienie indywidualizacji

7. Filozoficzne horyzonty fizyki

Rozdział 8: Metafizyka i język

Rozdział 9: Logiczność świata według Ladriere'a

1. Operacyjna moc formalizmu

2. Zastosowania matematyki do fizyki

3. Fizyka i ontologia

Rozdział 10: Źródła kryzysu

Rozdział 11: Nauki przyrodnicze a filozofia przyrody

1. Jak filozofować nad światem?

2. Filozofia nauki

3. Filozofia w nauce

4. Nauka jako filozofia

Część III: Przez konflikty ku transcendencji

Rozdział 12: Początki konfliktu i współistnienia

1. Konflikt narodzin

2. Erozja mitycznej religijności

3. Konflikt języków

4. Mądrość Starego Testamentu

5. Głupstwo dla Greków...

Rozdział 13: Naukowy obraz świata a zadanie teologa ..... 143

1. Wstęp .

2. Naukowy obraz świata

3. Kosmologiczne tło obrazu świata

4. Naukowy obraz świata u schyłku XX stulecia . . .

5. Czy teologia powinna wiązać się z naukowym obrazem świata?

Rozdział 14: Stworzenie świata według współczesnej kosmologii

1. Wprowadzenie

2. Z dziejów pojęcia stworzenia

3. Początek świata i stworzenie w kosmologu relatywistycznej

4. Modele kwantowej kreacji

5. Analiza modelu Hartle'go-Hawkinga

6. Prawa przyrody

7. Uwagi na zakończenie

Rozdział 15: O wyprowadzaniu filozoficznych i teologicznych wniosków z kosmologii

1. Uwagi wstępne

2. Dwa przykłady: Jastrow i Hawking

3. Komentarz do przykładów

Rozdział 16: Chrześcijański pozytywizm

1. Pozytywizm w Polsce i gdzie indziej

2. Nowy sens empiryczności

3. Neopozytywizm a myśl chrześcijańska

4. Uczciwość w myśleniu

Rozdział 17: Wyobraźnia w nauce i doświadczeniu religijnym - czyli mały traktat o machaniu

rękami i molach jedzących literaturę

Rozdział 18: Nauka i Transcendencja

l. Granice języka i zdrowego rozsądku

2. Pytanie Schródingera

3. Dwa doświadczenia ludzkości

4. Nauka i transcendencja

5. Jeszcze raz pytanie Schródingera

Wprowadzenie: Trzecia kultura?

W 1996 r. ukazał się polski przekład książki pt. Trzecia kultura, zredagowanej przez Johna

Brockmana1. Książka ta zasługuje nauwagę nie tyle ze względu na jej szczególną wartość, ile

raczej ze względu na jej symptomatyczność. Jest ona zestawem artykułów lub wypowiedzi

(nagranych przez redaktora) znanych uczonych i zarazemi popularyzatorów swoich osiągnięć.

Takich zbiorów ukazuje się; ostatnio dosyć dużo i nie na tym polega wyjątkowość tej książki-

Znaczący jest wybór prezentowanych autorów i wspólny mianownik, do jakiego Brockman usiłuje

ich sprowadzić. Edycyjny zamiar redaktora (i zarazem wydawcy angielskiego oryginału) nie

pozostawia najmniejszych wątpliwości. On sam go bardzo jasno precyzuje we wstępie do książki.

Sam tytuł, Trzy kultury, nawiązuje oczywiście do słynnej książki C.P. Snowa Dwie kultury

(pierwsze wydanie w 1956 r.), w której autor ten poddaje wnikliwej analizie fakt istnienia rozłamu

pomiędzy kulturą naukową (w sensie angielskiego science) a kulturą humanistyczną. Rozłam ten,

zdaniem Snowa, jest tak silny, że mamy już do czynienia nie z jedną, lecz dwiema kulturami. W

uzupełnieniu do kolejnego wydania Dwu kultur z 1963 r. Snów - bardziej optymistycznie -

przewidywał powstanie trzeciej kultury.

Jej wyłonienie - oddajmy głos Brockmanowi - stać by się miało niejako pomostem wiszącym nad

przepaścią rozdzielającą humanistów od świata nauki. W trzeciej kulturze Snowa humaniści

mieliby stać się rzecznikami nauk ścisłych i przyrodniczych.2

Zdaniem Brockmana, proroctwo Snowa spełniło się, ale zupełnie nie; tak, jak on przewidywał:

' Wydawnictwo CIS, Warszawa 1996. ' Wszystkie nicudokumentowane cytaty w niniejszym

"Wprowadzeniu" pochodzą M wstępu do Trzeciej kultury, napisanego przez Brockmana,

zatytułowanego "Powstaje trzecia kultura" (ss. 15-21).

Humaniści nadal nie potrafią porozumieć się z fizykami czy matematykami. Szczęśliwie

przedstawiciele nauk ścisłych zaczęli porozumiewać się bezpośrednio z szeroką

publicznością. Tradycyjnie ukształtowane przez humanistów media funkcjonowały dotychczas

jakby pionowo -profesorowie z wyżyn kierowali swe słowa ku nizinom, a dziennikarze nieśmiało

zadawali im pytania. Dziś uczeni tworzący trzecią kulturę starają się unikać pośredników i

przedstawiać najbardziej skomplikowane idee w sposób jasny i klarowny, dostępny dla każdego

inteligentnego czytelnika.

Powstała więc "trzecia kultura", ale nie stanowi ona pomostu pomiędzy poprzednimi, "zastanymi"

kulturami, lecz wyrasta tylko z jednej z nich i eliminuje drugą. Trzecia kultura to uczeni, myśliciele

i badacze świata empirycznego, którzy dzięki swym pracom i pisarstwu przejmują rolę tradycyjnej

elity intelektualnej w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania od zawsze nurtujące ludzkość: czym jest

życie, kim jesteśmy i dokąd zmierzamy? Dotychczas - twierdzi Brockman - kultura humanistyczna

ignorowała kulturę naukową. Twórczość takich uczonych, jak Einstein, Bohr, Heisenberg,

Eddington, Jeans była lekceważona przez tę pochodzącą z własnej nominacji elitę intelektualną, a

wartość oraz znaczenie wyrażonych [przez nich] poglądów nie były nawet klasyfikowane jako

"prawdziwa" aktywność intelektualna, gdyż nauki ścisłe nie były przedmiotem, którym

zajmowałyby się ówczesne czołowe pisma, kształtujące opinię publiczną.

Dziś ma miejsce proces odwrotny - trzecia kultura stopniowo eliminuje tradycyjną kulturę

humanistyczną:

W przeciwieństwie do dawnych dysput intelektualnych, drogi dochodzenia do prawdy w trzeciej

kulturze nie są jałowymi akademickimi dyskusjami - prędzej czy później będą miały wpływ na

każdego z nas. Pomińmy pewne naiwności popełnione przez Brockmana; należą do nich, między

innymi: próba imiennego zestawu przedstawicieli trzeciej kultury (dowolna, wybiórcza,

ograniczona do autorów anglojęzycznych), traktowanie tzw. hipotezy Gai jako hipotezy

naukowej, twierdzenie, że "moc trzeciej kultury leży w tolerancji dla sprzecznych poglądów i

przyjmowaniu wszelkich nowości, dopóki nie okażą się nieprawdziwe"; i zapytajmy: czy

rzeczywiście trzeciakultura istnieje? Zjawisko, o jakim pisze Brockman, w ostatnich latach

niewątpliwie przybiera na sile, chociaż można dyskutować, czy zasługuje ono aż na miano "trzeciej

kultury". Rzeczywiście, wielu fizyków, astronomów, biologów, kosmologów i matematyków coraz

częściej chwyta za pióra (lub zasiada do komputerów), by nie tylko spopularyzować odkrycia swoje

lub swoich kolegów, lecz także zastanowić się nad szerszym - światopoglądowym lub

filozoficznym-- znaczeniem naukowych osiągnięć. I prawdą jest, że wiele tego rodzaju książek

stało się światowymi bestsellerami. Trzeba jednak. pamiętać, że nie jest to zjawisko zaskakująco

nowe. Wielcy uczeni często byli głębokimi filozofami i bardzo często pisali książki i artykuły

przeznaczone dla szerszej publiczności. Istnieje także zjawisko "zapominania historii": każde

pokolenie ma skłonność do traktowania tego, co się dzieje na jego oczach, za zupełną nowość,

zapominając, że jest to, być może, tylko wariacja na znany temat.Wystarczy przekartkować pisma

kulturalne i tygodniowe dodatki do codziennych gazet z lat dwudziestych, by się przekonać, że w

tamtych czasach dyskusje i filozoficzne dywagacje na temat teorii względności i teorii kwantów

były w znacznie większym stopniu "sensacjami dla humanistów" niż dziś teoria chaosu czy

superstrun. Dziś zastanawiać może co innego: o ile w pierwszej połowie XX w. odkrycia naukowe

rzucały światło tylko na niektóre zagadnienia filozoficzne (teoria względności na problem

przestrzeni i czasu, mechanika kwantowa na problem przyczynowości), o tyle z dzisiejszych

osiągnięć naukowych (z których, kto wie, czy nie największym jest metoda, przy pomocy której do

tych osiągnięć się dochodzi) wyłania się pewien całościowy obraz świata, lub nawet silniej -

pewna nowa filozofia przyrody. Brockman pisze o tym we wstępie do swojej książki, ale - znowu -

w sposób naiwny i skrajnie uproszczony tę nową filozofię przyrody charakteryzuje. To prawda, że

nowa "filozofia przyrody" (pozostańmy przy tej nieco kontrowersyjnej nazwie, ale dla

bezpieczeństwa ujmijmy ją w cudzysłów) najczęściej bywa propagowana w książkach i artykułach

popularnych. Obecna moda naukowa nie zezwala na snucie filozoficznych refleksji w

pracach ściśle badawczych (tylko najwięksi, i to z rzadka, mogą sobie na to pozwolić). I dlatego

prace o charakterze popularnym często stają się niejako trybuną do wygłaszania poglądów

ogólniejszej natury. Niemniej jednak prawie zawsze właściwe (tzn. dogłębne) zrozumienie

filozoficznych rozważań, zawartych w popularnych książkach pisanych przez uczonych, wymaga

dokładnych analiz opartych na rzetelnej znajomości odnośnych teorii naukowych. A to nie może

mieć miejsca w literaturze popularno-naukowej, która -zdaniem Brockmana - tworzy trzecią

kulturę. Coraz częściej, w celu przeprowadzenia takich analiz, uczeni spotykają się z filozofami na

rozmaitych zjazdach lub sympozjach. Ich wynikiem bywają ważne publikacje, niekiedy o bardzo

specjalistycznym charakterze (choć na przykład fizycy w oficjalnych sprawozdaniach nie zaliczają

ich do swojego naukowego dorobku).3 Jeżeli istotnie rodzi się jakaś nowa filozofia, ma to miejsce

-jak zwykle - wśród intelektualnych elit, a nie w publikacjach na użytek ogółu. Takie publikacje

odgrywają oczywiście ważną rolę, ale przede wszystkim popularyzacyjną.Być może, "trzecia

kultura" rzeczywiście powstaje, ale wygląda ona zupełnie inaczej niż to sobie Brockman wyobraża.

I czy trzeba wprowadzać aż nową nazwę, która nadaje się wprawdzie na tytuł książki, pragnącej

zwrócić na siebie uwagę czytelniczego rynku, ale pogłębia tylko i tak już niemałe zamieszanie,

panujące w terminologii używanej przez teoretyków kultury? Czy nie lepiej po prostu "na

spokojnie" zastanawiać się nad filozoficznymi i ogólnokulturalnymi

3 Dla ilustracji tego faktu sięgam do mojej podręcznej biblioteczki i – dość przypadkowo -

wyciągam książkę: Philosophical Consequences ofQuantum Theory, red. J. T. Cushing, E.

McMullin, University of Notre Damę Press, 1989. Książka ta zawiera prace, pisane przez

specjalistów w dziedzinie mechaniki kwantowej i zawodowych filozofów, poświęcone filozoficznym

konsekwencjom twierdzenia Bella; jest ona owocem sympozjum, jakie w dniach l - 7 października

1987 r. odbyło się na Uniwersytecie w Notre Damę, w Stanach Zjednoczonych.

implikacjami współczesnych nauk? Temu właśnie celowi jest poświęcona książka, którą obecnie

przekazuję Czytelnikowi.

Jest ona wynikiem wieloletnich przemyśleń, które - może trochę: niepostrzeżenie - narastały wokół

moich prac naukowych i filozoficznych, a także przeczytanych lektur. Ma to wyraz w tym, że:

książka nieniejsza nie jest "jedną całością", lecz stanowi zbiór artykułów i esejów, pisanych z

rozmaitych okazji. Brak systematyczności w książce jest niewątpliwie wadą, ale - z drugiej strony –

jej związanie z konkretnymi "społecznymi zamówieniami" (referaty, dyskusje, polemiki) wyraźniej

ukazuje, że problemy, jakich dotyczy, nie są wydumanymi abstrakcjami, lecz mają "fundament w

rzeczywistości". Starałem się zachować oryginalne brzmienie artykułów lubi referatów, które stały

się rozdziałami tej książki, wprowadzając tylko kilka niezbędnych retuszów. Zdecydowałem się

także zachować niektóre powtórzenia w przekonaniu, że ta sama treść umieszczona w różnych

kontekstach może ukazać różne aspekty poruszanych problemów i lepiej zapaść w pamięć.

Książka ta zapewne prędzej czy później i tak zostałaby- zredagowana. Moje teczki z

komputerowymi wydrukami różnych.artykułów, esejów i odczytów pęczniały zbyt szybko, by

można było na dłużej pozostawić w spokoju, jednakże lektura Trzecief kultury Johna Brockmana

niewątpliwie wpłynęła stymulujące naproces powstawania niniejszej książki. Oprócz uproszczeń, o

których już wspomniałem, Brockman okazał się niezwykle stronniczy: kulturę-humanistyczną

praktycznie uznał za bezwartościową, filozofię- zredukował do refleksji snutych przez uczonych na

marginesach swoich prac badawczych, ale najgorzej obszedł się z trzecią dziedziną, która w

sprawach, jakich jego książka dotyczy, ma także coś do powiedzenia - z teologią. Wprawdzie we

wstępie do książki teologii nie wspomniał ani słowem, ale dokonał takiego wyborumateriału, że

Czytelnik zakończy lekturę z przekonaniem, że jedyna- rozsądna interpretacja osiągnięć

współczesnej nauki to interpretacja- radykalnie agnostyczna, jeśli nie wprost ateistyczna. Takie

przekonanie jest z gruntu fałszywe: można wskazać cały szereg wybitnych uczonych, którzy w

swoich popularyzatorskich pracach wypowiadają, radykalnie agnostyczna, jeśli nie wprost

ateistyczna. Takie przekonanie jest z gruntu fałszywe: można wskazać cały szereg wybitnych

uczonych, którzy w swoich popularyzatorskich pracach wypowiadają całkowicie przeciwne

poglądy. Co więcej, jeden z uczonych, występujących w książce Brockmana, a mianowicie Pauł

Davies, jest autorem bardzo poczytnej książki, zatytułowanej The Mind of Gocf, którą śmiało

można uznać za jedno z najlepszych wprowadzeń do współczesnej "teologii naturalnej".

Sprawa "trzeciej kultury" (nie kłóćmy się o nazwy) jest tak ważna, że warto jej poświęcić nieco

więcej krytycznej uwagi. Widzę tu trzy - zresztą wyżej już zasygnalizowane - problemy: l) problem

relacji pomiędzy naukami ścisłymi a humanistycznymi (w całej książce reprezentantką tych

pierwszych jest dla mnie głównie fizyka), 2) problem relacji pomiędzy naukami a filozofią, 3)

problem relacji pomiędzy naukami a teologią. Tym trzem problemom poświęcam trzy

kolejne części niniejszej książki. Ponieważ i filozofię, i teologię tradycyjnie zalicza się do nauk

humanistycznych, całość zdecydowałem się zatytułować nieco prowokującym pytaniem "Czy

fizyka jest nauką humanistyczną?" Jest to również tytułowe pytanie pierwszego rozdziału książki,

ale tam należy je rozumieć bardziej dosłownie.

Książka niniejsza jest, w pewnym sensie, kontynuacją moich poszukiwań, których zapisem są dwie

poprzednie książki wydane w Biblosie: Nowa fizyka i nowa teologia (1992) oraz Moralność

myślenia (1993). W obecnej książce pojawia się pewien nowy wątek - piękno jako kryterium

prawdy (to także tytuł jednego z rozdziałów). O ile w Moralności myślenia wyeksponowany był

etyczny aspekt poznania i uprawiania nauki (a więc aspekt dotyczący dobra), o tyle w tej książce

coraz wyraźniej do głosu dochodzi estetyczna strona ludzkich wysiłków poznawczych. Gdy mowa

o dobru i pięknie, to nie można nie wspomnieć o prawdzie, ale prawdą nauka i jej filozofia karmiły

się od zawsze. Myślę, że istnieje bardzo niewiele filozoficznych doktryn, które by tak potężnie

oddziałały na ludzką kulturę jak Platońska nauka o Wielkiej Triadzie – Dobru, Prawdzie i Pięknie.

Historia filozofii jest oczywiście również pełna sprzeciwów przeciwko tej doktrynie Platona, a w

szczególności przeciwko jej znaczeniu dla nauk. Jednakże - jak sądzę - nieuniknioność Tńady

polega na tym, że nie należy jej szukać wśród tematów, jakimi zajmują się teorie naukowe, lecz u

ich podstaw i (milczących) założeń. Dobra, Prawdy i Piękna nie ma wśród wyników nauki, lecz są

one wszędzie, w tym, czym nauka jest. 25 sierpnia 1998.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: