seminarium castel.pdf

XI Seminarium w Castel Gandolfo 8 sierpnia 2001

Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz

Wydział Fizyki

Uniwersytet im. A.Mickiewicza

Poznań

PEWNE ASPEKTY MODELI BOGA

Wstęp

Rzekł Bóg: "Uczyńmy człowieka na Nasz obraz podobnego Nam" (Rdz 1,26). "Stworzył więc

Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę"

(Rdz 1, 27). Człowiek (mężczyzna i niewiasta) jest więc w pewnym sensie "modelem Boga"

czyli niepełnym Jego odzwierciedleniem. Podobnie jak model na przykład Ziemi, czyli

globus, tylko częściowo oddaje cechy oryginału, tak człowiek jest tylko niedoskonałym

odwzorowaniem Boga. Wiadomo, że stopień podobieństwa modelu do jego pierwowzoru w

decydującej mierze zależy od skali redukcji pierwotnych wymiarów. Korzystając z tej

analogii, o ile tak można powiedzieć, człowiek jest modelem Boga w skali 1 do

nieskonczonosci. Bóg bowiem nieskończenie góruje nad człowiekiem. Poza jednym

wyjątkiem. Wyznajemy, że człowiek Jezus z Nazaretu jest, o ile tak to można wyrazić,

"modelem Boga w skali 1: 1". Uznajemy Go jako: "obraz Boga niewidzialnego" (Kol 1,15) i

"odblask Jego chwały i odbicie Jego istoty" (Hbr 1,3). Modelem w tym sensie, że

nieogarniona istota Boga w Jezusie z Nazaretu została "zrzutowana na płaszczyznę"

ograniczonej natury ludzkiej. Jezus jest ikoną transcendentnego Boga. Jego postać i Jego

czyny są kluczem do świętej i niezgłębionej tajemnicy Boga. Zawierająca wszystko

rzeczywistość Boga otrzymuje w Nim historyczne oblicze. Jezus jest obecnością Boga w

osobie Syna Człowieczego.

Powstaje pytanie, czy rozpoznając w Jezusie z Nazaretu prawdziwego człowieka i

prawdziwego Boga, celowe jest tworzenie jakichkolwiek innych modeli Boga ? Zapewnie tak,

lecz być może tylko w ograniczoym sensie. Spróbuję to krótko uzasadnić.

Jezus jest pełnią prawdy o Bogu, lecz prawdy w decydującym stopniu ukrytej. Już życie

wewnętrzne innych ludzi jest dla nas niezgłębioną tajemnicą, tym bardziej taką tajemnicę

stanowi życie wewnętrzne Boga - Człowieka, Jezusa z Nazaretu. Podobnie jak drugiego

człowieka poznajemy po tym, co mówi i co czyni, tak boską naturę Jezusa możemy w

pewnym stopniu rozeznać po Jego uczynkach i Jego nauce. Na tej podstawie próbowano

tworzyć model Boga objawionego przez Jezusa. Od wieków zajmuje się tym teologia

trynitarna (trynitologia).

Teologia trynitarna jest centralnym działem teologii chrześcijańskiej. Jak sama nazwa

wskazuje jest ona nauką o Trójcy Świętej - trójjedynym Bogu. Zadanie teologii trynitarnej

polega na intelektualnym wysiłku właściwego, w miarę możliwości, wyrażenia największej

tajemnicy objawienia chrześcijańskiego [1-5].

Wykład teologii trynitarnej obejmuje zazwyczaj historię objawienia owej tajemnicy w Starym

i w Nowym Testamencie oraz historię jej teologicznego formułowania i poglądów

heretyckich. Tradycyjne wypowiedzi o Trójcy Świętej w teologicznym sformułowaniu są

jednak dla dzisiejszego człowieka prawie niezrozumiałe i niemal nieuchronnie prowadzą do

nieporozumień. Teologia trynitarna często jawi się jemu jako wyrafinowana rozrywka

intelektualna będąca tylko zobiektywizowaną i jałową spekulacją. Z tego powodu nie można

zaniechać prób wyrażenia myśli trynitarnej w sposób dostosowany do języka i mentalności

ludzi naszych czasów. Takie wymagające trudu intelektualnego próby są cenne zwłaszcza

wtedy, kiedy mamy zdać sprawę z treści i rozumności wiary chrześciajńskiej w trójjedynego

Boga, będącej jej sednem.

Z sytuacją taką mamy do czynienia na przykład wobec sprzeciwu judaizmu i islamu

względem chrześciajńskiej nauki o Bogu Trójjedynym [1]. Chwała i uwielbienie żywione

wobec jednego i jedynego Boga nakazują judaizmowi i islamowi odrzucić wyznanie Trójcy

Świętej, właściwe chrześciajństwu. Judaizm uważa, że chrześcijaństwo nie tylko zaciemnia i

prowokuje jego ścisły monoteizm, ale wręcz go zdradza. W dialogu z islamem rzecz się ma

podobnie. Islam, ze swoją prostą i jednoznaczną teologią Boga jedynego, niewątpliwie

stanowi religijne wezwanie dla chrześcijańskiej nauki o Bogu trójjedynym. Równie trudne

wezwania pojawiają się w dialogu chrześcijan z wzynawcami religii dalekiego wschodu czy

wyznawcami deizmu, agnostycyzmu i ateizmu - nurtów wyrosłych na gruncie filozofii.

Nie ulega wątpliwości, że trynitologia znalazła się w ciężkim położeniu przede wszystkim ze

względu na historycznie nowe zjawisko masowego ateizmu. Praktyczny ateizm - życie jakby

Bóg nie istniał - wydaje się być powszechnym fenomenem. Teologia trynitarna staje się coraz

mniej komunikatywna i zrozumiała dla ogółu ludzi, których poglądy ukształtowane są

głównie przez liberalne masmedia. Z tego powodu obserwuje się głęboką bezradność

trynitologii wobec współczesnego i zmasowanego ateizmu praktycznego oraz nihlizmu

poznawczego.

Również od wielu stuleci problemem istnienia czy nieistnienia Boga i Jego natury zajmuje się

filozofia [6-8]. W związku z tym mówi się o Bogu filozofii i Bogu religii. Filozofia klasyczna

na podstawie obserwacji świata makroskopowego i naszego życia psychicznego dostarczała

argumenty przemawiające za istnieniem Boga i starała się coś powiedzieć o jego naturze -

czyli proponowała różne Jego modele. W filozofii zaproponowano całe spektrum modeli

Boga.

Na przykład, jeden z najbardziej skrajnych w filozofii modeli Boga zaproponowany został

przez Ludwiga Feuerbacha. Dla niego Bóg jest bytem istniejącym tylko w umyśle człowieka,

jako idealny obraz jego słabej ludzkiej natury. Właściwości, których mu brakuje, człowiek

przenosi na swój idealny obraz. To czym nie jest, a czym chciałby być, przedstawia sobie w

postaci Boga jako coś istniejącego. Bóg, to tylko życzenia człowieka przemienione w istotę

rzeczywistą. Bóg to popęd człowieka do szczęścia, zaspokojony w fantazji. Inaczej mówiąc

Bóg to personifikacja ludzkich marzeń.

Obecnie w kręgach naukowych popularna jest opinia, że z powodu ogromnego rozwoju nauk

przyrodniczych hipoteza Boga, nadprzyrodzonego i osobowego albo ponadosobowego,

sprawującego coś w rodzaju celowej władzy nad wszechświatem i jego losem, jest nie do

utrzymania. Straciła ona moc wyjaśniającą; wręcz przeciwnie stoi ona na przeszkodzie

prawdziwej interpretacji rzeczywistości. Wkrótce dla wykształconego i inteligentnego

człowieka wiara w Boga stanie się tak trudna, jak uwierzenie w płaskość Ziemi. Z tego

powodu ostatnio modne są modele Boga naturalnego nawiązującego do koncepcji

panteistycznych. Bóg, według tej koncepcji, to uniwersalny umysł przenikający cały

wszechświat i działający poprzez prawa przyrody w określonym celu. W takim ujęciu Bóg

jest wszechświatem zdolnym do samoorganizacji i obserwacji samego siebie. Ludzkie umysły

to tylko małe "wysepki świadomości" zanurzone w boskim umyśle kosmicznym. Po

osiągnięciu odpowiedniego rozwoju umysł ludzki osiąga swoje przeznaczenie jednocząc się

ze świadomością kosmiczną, tracąc przy tym swoją indywidualną tożsamość. Dla wielu osób

taki model Boga wypada lepiej niż model Boga transcendentnego ponieważ Bóg działający

zgodnie z prawami przyrody nie zaprzecza naukowemu rozumieniu rzeczywistości.

Przytoczone tu dwa przykłady popularnych "filozoficznych" modeli Boga są wyraźnie

sprzeczne z obrazem Boga objawionym przez Jezusa z Nazaretu. Modele te zostały

wydedukowane na drodze rozumowej. Z tego powodu wydaje się zajęciem użytecznym

tworzenie również na drodze rozumowej, bez odwoływania się do Objawienia Bożego,

modeli Boga zgodnych z Objawieniem chrześcijańskim i Urzędem Nauczycielskim Kościoła.

Sądzę, że właśnie w tym ograniczonym zakresie zajmowanie się modelami Boga jest bardzo

celowe. Nie przeczy to oczywiście sensowności tworzenia, w ramach trynitologii, modeli

Boga w oparciu o Objawienie ewangeliczne, na przykład takich jak w książce [9].

W tym referacie zamierzam podjąć próbę konstrukcji modeli Boga, które są w stanie wyjaśnić

sens naszego indywidualnego życia i sens istnienia ludzkości jako zbiorowości. Punktem

wyjścia naszych rozważań będzie warunek konieczny sensowności naszego istnienia.

1. Warunek konieczny sensowności naszego istnienia

Każdy dostatecznie dojrzały, wrażliwy i inteligentny człowiek zadaje sobie pytanie: Kim

jestem? Kim jest człowiek? Czy moje życie ma sens? Czy sensowne jest istnienie ludzkości?

Czy nasze istnienie jest wynikiem ślepego przypadku? itp.

Nie precyzując co mogłoby określać sensowność naszego istnienia, możemy powiedzieć, że

zdroworozsądkowym warunkiem koniecznym sensowności istnienia ludzkości jest jej

wieczne trwanie. W przeciwnym bowiem razie wszystkie, nawet najważniejsze i

najwznioślejsze osiągnięcia ludzkości, prędzej czy później, zostaną unicestwione.

Współczesna kosmologia fizyczna, czyli fizyka wszechświata [9-12], uczy nas dwóch

zasadniczych rzeczy dotyczących sensowności naszego w nim istnienia. Po pierwsze, nasz

wszechświat jest antropiczny, tzn. ma globalne właściwości dokładnie takie, które

umożliwiają nasze w nim istnienie. Miminalne zmiany jego właściwości uniemożliwiłyby

pojawienie się życia na Ziemi. Jeżeli więc antropiczne właściwości wszechświata są

przypadkowe, to musimy przyjąć istnienie nieograniczonej liczby przypadkowo

wykreowanych wszechświatów, mniej lub bardziej podobnych do naszego. Zgodnie z

prawami fizyki kwantowej takie przypadkowe i bezprzyczynowe kreacje wszechświatów

mogły nastąpić w wyniku spontanicznego pojawienia się odpowiednich kwantowych

fluktuacji. Po drugie, kosmologia fizyczna nie pozostawia wątpliwości, że istnienie ludzkości

we wszechświecie, podobnie jak każdego z osobna człowieka, nie będzie trwać wiecznie.

Jeżeli tak się rzeczy mają, to nasze indywidualne istnienie i istnienie całej ludzkości jest

bezprzyczynową i bezsensowną efemerydą, a dalsze nasze rozważania są nonsensownym

zajęciem. Czytelnik, który jest pewien, że nasze istnienie jest bez sensu powinien w tym

miejscu przerwać czytanie.

Nasuwa się więc pytanie, czy w świetle osiągnięć kosmologii fizycznej, których nie sposób

ignorować, istnienie ludzkości może mieć jednak jakiś sens? Nie możemy oczekiwać

odpowiedzi na tak postawione pytanie od nauk przyrodniczych ponieważ ich metodologia

wyklucza rozpatrywanie kwestii aksjologicznych. Inaczej mówiąc nauki przyrodnicze są

"nieczułe" na sens czy bezsens istnienia wszechświata i ludzkości. Sens istnienia ludzkości

może więc wynikać tylko z faktu istnienia jakiejś rzeczywistości przekraczającej

wszechświat, czyli transcendentnej względem niego - nie opisywalnej w ramach metodologii

nauk przyrodniczych. Dlatego koncepcje panteistyczne nie tłumaczą sensowności naszego

istnienia.

Powstaje pytanie jakie właściwości musi posiadać rzeczywistość transcendentna dla

zapewnienia sensowności naszego istnienia we wszechświecie, którego sensowność istnienia

nie wynika z badań kosmologicznych? Nietrudno zrozumieć, że nasze istnienie może być

sensowne tylko jeżeli istnieje pewien transcendentny względem wszechświata umysł, który

celowo wykreował wszechświat i spowodował w nim nasze zaistnienie oraz który zapewnia

nam jakąś formę wiecznego istnienia po naszej śmierci.

Kolejnym narzucającym się pytaniem to pytanie: jakie cechy powinien posiadać ten

transcendentny umysł?

2. Modele Boga wszechwiedzącego

Nasze wieczne istnienie może zapewnić tylko wiecznie istniejący transcendentny i

niematerialny umysł. Dlatego zakładamy istnienie takiego umysłu transcendentnego. Jeżeli

celowo wykreował on wszechświat to znaczy, że jest on substancją samoświadomą swego

istnienia i posiadającą wolę. Umysł posiadający powyższe cechy zazwyczaj określa się

słowem - duch. Zatem taki umysł transcendentny będziemy nazywać duchem i oznaczać

symbolem D[ ], gdzie symbole umieszczane w nawiasie prostokątnym [ ] będą

reprezentowały posiadaną przez niego wiedzę. Wiedzę rozumianą w najszerszym możliwym

sensie - jako wszystko co może zawierać w sobie umysł. Tak określone pojęcie wiedzy

obejmuje również postanowienia woli.Gdy będzie zachodzić potrzeba dzielenia wiedzy, którą

posiada duch D[ ] na części w1, w2,... to symbolicznie zapiszemy to w postaci D[w1, w2,...].

Nie znamy oczywiście natury ducha D[ ] ponieważ nie dysponujemy środkami jego badnia

czy poznania.

Jeżeli duch D[ ] wykreował celowo wszechświat to musiał dysponować ogromną trudną do

określenia wiedzą, którą oznaczymy przez ww. Wiedza D[ ] przerasta wiedzę ww, ponieważ

D[ ] musi przerastać to, co określa wszechświat. W przeciwnym przypadku D[ ] nie mógłby

spełniać warunku koniecznego dla zapewnienia celowości, a zatem i sensowności, naszego

istnienia. Dlatego zakładamy, że jego pełna wiedza jest większa niż wiedza potrzebna do

wykreowania wszechświata. Z uwagi na jej ogrom robimy krok dalej i przyjmujemy, że duch

D[ ] posiada wiedzę absolutną tzn., że dysponuje wszechwiedzą, którą oznaczamy literą W.

Dla nas ludzi oczywiście dostępna może być co najwyżej wiedza częściowa w. Przyjmując, że

D[ ] jest duchem wszechwiedzącym posiadającym wszechwiedzę W wykonujemy proces

"absolutyzacji" (uwznioślenia) pojęcia wiedzy ludzkiej, co symbolicznie możemy zapisać w

postaci

Definicja 1

(1)

gdzie strzałka z literą A oznacza proces absolutyzacji. Zakładamy więc, że duch D[ ] jest

duchem wszechwiedzącym, co symbolicznie zapisujemy w postaci tożsamości:

Postulat 1

(2)

ktora oznacza, że istnieje duch D[ ], który wie wszystko to, co było, jest i będzie. Duch

wszechwiedzący, który świadomie i celowo wykreował wszechświat zazwyczaj określa się

terminem Bóg, który będziemy dla skrótu w formułach symbolicznych oznaczać literą B.

Przy tym założeniu tożsamości (1) przyjmuje postać:

Definicja 2

(3)

która oznacza, że istniejący Bóg jest duchem wszechwiedzącym.

Proces absolutyzacji pojęć, taki jak dla wszechwiedzy (1), jest niezbędny przy wyrażaniu

dowolnych cech określających Boga. Z tego powodu o cechach Boga możemy mówić tylko

na sposób analogii z cechami określającymi ludzi. Pamietając przy tym, że w takiej analogii

jest zawsze więcej różnic niż podobieństw.

Zbadamy teraz konsekwencje wynikające z definicji 2. Zaczniemy od udowodnienia czterech

twierdzeń.

Twierdzenie 1.

Z tożsamości (3) wynika tożsamość

(4)

gdzie symbole D[W], D˘[W], D˘˘[W] oznaczają różne duchy wszechwiedzące a symbol Ú

zastępuje słowo "lub". Duchy te różnią się tylko pochodzeniem. Duch D[W] nie pochodzi od

nikogo. Duch D˘[W] pochodzi od ducha D[W], a D˘˘[W] pochodzi od D˘[W] i przez niego od

D[W].

Dowód: Wszechwiedza W ducha wszechwiedzącego D[W] obejmuje pełną wiedzę o sobie

samym. Jako absolutna jest ona tożsama z duchem wszechwiedzącym D[W] ş W lub duchem

wszechwiedzącym D˘[W] ş W pochodzącym od ducha wszechwiedzącego D[W]. To samo

dotyczy ducha D˘[W] itd. Kończy to dowód twierdzenia 2. Wszechwiedza Boga nie jest

czymś różnym od Niego samego. Jest Nim samym. Gdyby tak nie było, gdyby istniało

rzeczywiste rozróżnienie między Bogiem a wszechwiedzą Boga, mielibyśmy do czynienia ze

sprzecznością. Istnieje więc jedna natura boska, ponieważ jest tylko jedna wszechwiedza.

Inaczej przedstawia się sprawa wiedzy ludzkiej. Moja wiedza nie jest mną. Gdyby moja

wiedza była mną, zawsze bym ją posiadał przez fakt swojego istnienia i nie musiałbym się

uczyć, żeby wiedzieć. Nigdy również nie zapominałbym niczego. Ponieważ jednak moja

wiedza nie jest mną, jest ona mniejsza niż ja. Dlatego też nie posiadam pełnej wiedzy o sobie

samym.

Twierdzenie 2.

Bóg jest niezmienny.

Dowód: Zgodnie z postulatem 1 wszechwiedza W obejmuje całą przeszłość, teraźniejszość i

całą przyszłość i dlatego jako taka nie podlega żadnym zmianom. Zatem, we

wszechwiedzącym Bogu (4) nie ma żadnej zmiany, co było do wykazania.

Dla nas proces zdobywania wiedzy, czyli aktywność poznawcza, składa się z wielu zmian:

uczenia się tego, czego jeszcze nie wiemy, zapominania tego, co wiedzielismy przedtem,

kojarzenia faktów, rozmyślania itp.. Zmiany te wynikają z naszej ignorancji i z wad pamięci.

Bóg jednak wie wszystko, co w ogóle jest możliwe i niczego nie zapomina. Jego aktywność

poznawcza jest nieograniczona i niezmienna. Bóg posiada wszechwiedzę w jednym akcie

poznania w wieczności, która nie jest czasem. Wieczność jest pełnią posiadania przez Boga

siebie samego.

Twierdzenie 3.

Bóg, który jest wszechwiedzącym duchem jest i pozostanie niezgłębioną tajemnicą dla

racjonalnego rozumowania.

Dowód: Zgodnie z tożsamością (4) Bóg jest wszechwiedzącym duchem, którego

wszechwiedza obejmuje jego samego. Jednak żadna racjonalna wiedza nie obejmuje sama

siebie. Dlatego nie istnieje racjonalne rozumowanie pozwalające pojąć istotę

wszechwiedzącego Boga. A to oznacza, że nie można pojąć czym jest Bóg jeżeli nie jest się

Bogiem, co było do wykazania.

Twierdzenie 4. Nie może istnieć żaden byt b, który nie jest duchem wszechwiedzącym lub

posiadaną przez niego wiedzą. Dowód: Udowodnimy to twierdzenie przez wykazanie

sprzeczności. Załóżmy, że obok ducha D[W] istnieje inny byt b. W takim przypadku

tożsamość (4) przyjmuje postać

(5)

gdzie wb oznacza wiedzę o bycie b posiadaną przez ducha wszechwiedzącego D[W]. A to

oznacza, że wiedza określająca ducha wszechwiedzącego D[W] lub D˘[W] jest mniejsza od

posiadanej przez niego wszechwiedzy, co jest sprzecznością logiczną. Zatem nie może istnieć

niezależny od ducha D[W] byt b, co było do udowodnienia.

Twierdzenie 4 dopuszcza tylko panenteistyczne (gr. pan en theo - wszystko w Bogu) modele

realności nakładając bardzo silne ograniczenie na ontologiczną strukturę rzeczywistości.

Zgodnie bowiem z tym twierdzeniem wszechświat jest tożsamy z wiedzą ww posiadaną przez

ducha D[W] niezbędną do jego istnienia. Zatem tworzywem wszechświata nie jest jakaś

pasywna, bierna materia, ale wiedza posiadana przez Boga. Poznanie ludzkie odnosi się więc

tylko do części wiedzy istniejącej immanentnie w Bogu.

Tożsamość (4) jest równoważna nieograniczonemu układowi tożsamości:

(6)

(7)

(8)

(9)

(10)

reprezentujących nieograniczony zbiór modeli Boga będącego wszechwiedzącym duchem.

Jednak nie wszystkie możliwe do napisania tożsamości są poprawne. Na przykład tożsamość

(9) jest wewnętrznie sprzeczna, ponieważ wynika z niej, że samowiedza D˘[W] o sobie

samym wyraża się zarówno w duchu D˘˘[W] jak i w duchu D[W].

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: