Twierdza Poznań w detalach nr 01.pdf

Biuletyn elektroniczny

http://www.mars.slupsk.pl/fort

Fortyfikacje poligonalne XIX wieku. Twierdze pruskie i niemieckie

Mariusz Wojciechowski, Słupsk

mariusz@mars.slupsk.pl

http://hkmfie.harc.pl

Harcerski Kr¹g Miłoúników Fortyfikacji i Eksploracji w Poznaniu

Leszek B¹k, Konrad D¹browski, Bogusław Musielak, Radosław Prochot

k.dabrowski@twierdza.poznan.pl, hkmfie@harc.pl

Luty 2009

Pierwsze wspólne publikacje Jacka Biesiadki i moje na temat

twierdzy PoznaÒ ukazywały siÍ od 1999 roku w miesiÍcz-

niku Odkrywca oraz w wydawanej przez Jarosława ChorzÍpÍ

Fortecy . Nieco wczeúniej powstały dwie strony internetowe

poúwiÍcone twierdzy, wzajemnie siÍ uzupełniaj¹ce. Jedna

z nich przetrwała do dzisiaj, ale jest juø zupełnie przestarzała.

W 2001 roku nakładem wydawnictwa Rawelin ukazała siÍ

przygotowana przez Jacka BiesiadkÍ, Andrzeja Gawlaka

i przeze mnie mapa Twierdza PoznaÒ. Fortyfikacje poznaÒskie

w latach 1828 - 1944 . Opracowana została graficznie przez

Jacka i spotkała siÍ z niezwykłym zainteresowaniem – w koÒcu

była pierwszym tego rodzaju wydawnictwem w naszym kraju

(w 2003 roku miała wydanie drugie uzupełnione). O ile mi

wiadomo, do dziú nie doczekała siÍ tak poø¹danego

naúladownictwa.

W 2006 roku nakładem wydawnictwa Rawelin ukazała siÍ

ksi¹øka Twierdza PoznaÒ. O fortyfikacjach miasta Poznania

w XIX i XX wieku , któr¹ miałem przyjemnoúÊ napisaÊ wspólnie

z Jackiem Biesiadk¹, Andrzejem Gawlakiem oraz Szymonem

Kucharskim.

Oba wydawnictwa zostały nagrodzone – mapa na Ogólno-

polskim Przegl¹dzie Ksi¹øki Krajoznawczej i Turystycznej,

zorganizowanym przez PTTK i MiÍdzynarodowe Targi

PoznaÒskie, a ksi¹øka otrzymała w marcu 2007 roku NagrodÍ

im. Józefa Łukasiewicza Posnaniana 2006 w konkursie na

najlepsz¹ ksi¹økÍ o Poznaniu, przyznawan¹ przez BibliotekÍ

RaczyÒskich i Prezydenta Miasta Poznania.

Niektóre zagadnienia zostały w ksi¹øce potraktowane

pobieønie, z uwagi na ograniczenia wydawnicze – objÍtoúÊ

Twierdzy PoznaÒ i tak osi¹gnÍła 350 stron formatu A4. Czas

nadrobiÊ te zaległoúci...

Od tego czasu miało miejsce kilka wydarzeÒ, które parÍ razy

sprawiły, øe mocniej zabiło mi serce. Przy okazji róønych prac

remontowych i budowlanych úwiatło dzienne ujrzały przeróøne

fragmenty fortyfikacji, niekiedy radykalnie zmieniaj¹c obraz

twierdzy.

Najbardziej spektakularnym przykładem było odkrycie

przejazdu kolejowego koło bramy Cmentarnej – obiektu tak

niepozornego, øe poúwiÍcono mu dotychczas niewiele uwagi.

Tymczasem członkowie poznaÒskiego Towarzystwa Przyjaciół

Fortyfikacji ustalili, øe wyposaøony był w unikatowy, roz-

suwany na boki most nad fos¹!

Jaz CybiÒski został odkryty przez Harcerski Kr¹g Miłoú-

ników Fortyfikacji i Eksploracji. Oczywiúcie nadal tkwi

w miejscu, w którym powstał 150 lat temu, lecz został tak

obudowany ze wszystkich stron, øe nikomu nie przyszło do

głowy szukaÊ go głÍboko pod ulic¹ Jana Pawła II.

Harcerski Kr¹g Miłoúników Fortyfikacji i Eksploracji w Poznaniu

skupia osoby zainteresowane architektur¹ obronn¹ i eksploracj¹, zajmuje siÍ:

popularyzacj¹ fortyfikacji i ich ochrony poprzez organizacjÍ spotkaÒ,

wycieczek edukacyjnych i prelekcji,

organizowaniem wypraw badawczych i inwentaryzacj ¹ zasobów

fortyfikacyjnych w Polsce,

współprac¹ ze stowarzyszeniami, organizacjami i władzami w dziedzinie

ochrony fortyfikacji i zabytków,

prowadzeniem projektów maj¹cych na celu badanie fortyfikacji

i popularyzacjÍ wiedzy fachowej w úrodowisku miłoúników fortyfikacji.

Stemple cegielniane Twierdzy PoznaÒ

Inwentaryzujemy stemple cegielniane z murów fortecznych oraz innych

budynków z terenu Wielkopolski.

Fortifications Rayon

Inwentaryzujemy kamienie graniczne rejonów fortecznych i terenów

wojskowych dawnej twierdzy.

Relikty fortyfikacji poligonalnych Twierdzy PoznaÒ

Inwentaryzujemy pozostałoúci fortyfikacji poligonalnych twierdzy.

Fort 4a – siedziba HKMFiE w Poznaniu

Od blisko 10 lat opiekujemy siÍ fortem 4a. Została sporz¹dzona

dokumentacja architektoniczna oraz koncepcja adaptacji, teren został

uporz¹dkowany, pomieszczenia uprz¹tniÍte z gruzu i úmieci oraz

zabezpieczone. W jednej z kaponier urz¹dziliúmy harcówkÍ, w której

odbywaj¹ siÍ m.in. spotkania HKMFiE. Planujemy rewitalizacjÍ fortu

i jego otoczenia: powstanie Centrum Edukacji Historyczno-Przyrodniczej,

oúrodek szkoleniowy Harcerskiego Oúrodka Kształcenia Turystów

Wodnych w Poznaniu oraz siedziba HKMFiE i innych organizacji, a wokół

fortu zostanie urz ¹ dzony park dla mieszkaÒców pobliskich osiedli.

Członkowie HKMFiE w Poznaniu zainicjowali takøe działalnoúÊ

Porozumienia dla Twierdzy PoznaÒ , skupiaj¹cego organizacje i osoby

zainteresowane ochron¹, badaniami i rewitalizacj¹ fortyfikacji Twierdzy

PoznaÒ http://twierdza.poznan.pl

Zapraszamy takøe na nasz¹ stronÍ internetow¹ http://hkmfie.harc.pl oraz

forum internetowe http://hkmfie.harc.pl FORUM, które jest miejscem

m.in. wymiany informacji na temat historii twierdzy PoznaÒ. Biuletyn ma byÊ

prób ¹ podsumowania prowadzonych tam dyskusji.

Mariusz Wojciechowski

Przedruk tekstów za zgod¹ autorów. Biuletyn moøe byÊ publikowany na stronach internetowych tylko w niezmienionej formie.

Mosty zwodzone poligonalnej twierdzy PoznaÒ

– 2 –

Twierdza PoznaÒ w detalach 1, luty 2009

Główne üródło naszej wiedzy na temat fortyfikacji

poznaÒskich – plany przechowywane obecnie w Geheimes

Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz w Berlinie-Dahlem

– niestety nie rozpieszcza nas, zwłaszcza gdy chcemy poznaÊ

szczegóły. W archiwum berliÒskim znajduje siÍ bowiem

tylko czÍúÊ oryginalnych planów, na szczÍúcie wybrana

w bardzo przemyúlany sposób. Daje ona obraz całoúci

twierdzy. Jest on nieostry, bo pozbawiony właúnie owych

szczegółów – próøno tam szukaÊ strzelnic, okiennic czy teø

drzwi. Kto i dlaczego dokonał tego wyboru – nie wiem.

Przypuszczam, øe ktoú, kto znał siÍ doskonale na fortyfikacji,

byÊ moøe oficer Fortyfikacji PoznaÒ obarczony

obowi¹zkiem wyselekcjonowania i przekazania planów

do archiwum?

siÍ z rozbudow ¹ bramy, była to operacja bardzo skompli-

kowana – w przypadku bramy BerliÒskiej oznaczało to zbu-

dowanie czÍúci fundamentów od nowa.

Z planów berliÒskich nie poznamy szczegółów konstruk-

cyjnych øadnego najstarszego mostu zwodzonego, moøemy

je jednak znaleüÊ w nieocenionym podrÍczniku, który napisał

Moritz von Prittwitz (1795-1885) – dyrektor budowy

twierdzy PoznaÒ od 1828 roku. Mosty póüniejsze znamy juø

nieco lepiej, gdyø zachowały siÍ plany z lat siedemdzie-

si ¹ tych XIX wieku. Ponadto ich konstrukcjÍ moøemy poznaÊ

z podobnych mostów w fortach pierúcienia zewnÍtrznego.

WydawaÊ by siÍ mogło, øe nieco úwiatła rzuc ¹ analogie

z innych twierdz pruskich. Problem jest tylko jeden

– literatura o nich traktuj ¹ ca praktycznie nie istnieje. Gdzie s ¹

monografie Torunia, Grudzi ¹ dza, GdaÒska, Kołobrzegu,

Szczecina, Kostrzyna, Nysy, Głogowa i innych twierdz?

Jedynie Alicja Biranowska-Kurtz w albumiku åwinoujúcie.

Fortyfikacje nowoøytne w planach, projektach i rycinach

opublikowała w 2005 roku wiele planów umocnieÒ

úwinoujskich, ale niestety nieudolny retusz uczynił je prawie

bezwartoúciowymi. Niewiele pomógł Atlas Twierdzy ToruÒ ,

wydawany od 2005 roku przez Towarzystwo Naukowe

w Toruniu oraz Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji oddz.

im. Adama Freytaga w Toruniu, zawieraj¹cy doskonałej

jakoúci reprodukcje planów fortyfikacji toruÒskich, choÊ

bez detalu.

mostu juø nie potrzebowała?!) oraz bram ¹ Szel ¹ gowsk ¹ .

Dzieła osłaniaj¹ce jazy takøe miały swoje mosty: jaz na

Warcie – 1, przyczółek mostowy na prawym brzegu Warty

– 2, jaz na Wierzbaku – 1, fort úw. Wojciecha – 1.

Umocnienia prawobrzeøne: jaz Katedralny na Cybinie

– 1 (prawdopodobnie), jaz przelewowy – 1, forty

Reformatów i Rocha – po 3, bramy komunikacyjne

(Bydgoska, Warszawska, Kaliska, Warciana) – po 1,

luneta CybiÒska i Katedralna – po 1.

Umocnienia lewobrzeøne: kaponiery rdzenia, zwane

bastionami I, II, III, IV, V, VI – po piÍÊ, nadszaniec

Magazynowy – 1. Bramy i furty komunikacyjne:

Grobelna, DÍbiÒska, Wildecka, Kundorfska (Królewska),

BerliÒska – po 1 (BerliÒska po przebudowie 4). Most

przed bram¹ Rycersk¹ z lat osiemdziesi¹tych nie miał

czÍúci zwodzonej. Niewielka luneta Ceglana miała w szyi

tylko stały mostek.

Umocnienia Ostrowa Tumskiego: pomiÍdzy nadszaÒcem

Katedralnym a lunet¹ Katedraln¹ II – 1, przed piÍcio-

boczn ¹ redut ¹ Katedraln ¹ – 1, w redicie tejøe reduty – 1,

wschodni przyczółek mostu Katedralnego – 1.

Gdzie nie było mostu, a wydaje siÍ, øe powinien? W szyi

fortu úw. Wojciecha, przed wschodni¹ estakad¹ oraz w pół-

rawelinach I i IV fortu Winiary, przed bram ¹ MłyÒsk ¹ .

Razem w poligonalnych umocnieniach twierdzy PoznaÒ

zbudowano zatem 77 mostów zwodzonych! Do równego

rachunku dodamy jeszcze trzy mosty przed bramami kole-

jowymi (w nadszaÒcu IV, koło bramy Cmentarnej oraz we

wschodnim naroøniku dzieła pilastego), pamiÍtaj ¹ c jednakøe,

øe most kolejowy koło bramy Cmentarnej miał inn ¹

konstrukcjÍ – był odsuwany na bok, o czym dowiedzieliúmy

siÍ dopiero niedawno, po przypadkowym odkopaniu resztek

przejazdu podczas remontu torowiska. Most w nadszaÒcu IV

był zwodzony, jednak trzeciego mostu kolejowego nie znamy

dokładnie – moøe czeka na nas jeszcze jedna niespodzianka.

Nie zachował siÍ øaden most. Niektóre przed bramami

komunikacyjnymi zostały rozebrane i zast ¹ pione stałymi

jeszcze w czasie funkcjonowania twierdzy w XIX wieku.

Póüniej twierdza poligonalna została rozebrana doúÊ

dokładnie – pozostaje juø tylko liczyÊ na przypadkowe

odkrycia jakichú kolejnych fundamentów.

IloúÊ mostów w twierdzy poligonalnej moøemy okreúliÊ

z doúÊ duø ¹ dokładnoúci ¹ .

Fort Winiary, najwiÍksze dzieło twierdzy, miał aø 15

mostów: 4 w koszarowym úródszaÒcu szyjowym, po 4

w rawelinach II i III, przed bram ¹ w czole fortu oraz dwa

w szyi. Warto zwróciÊ uwagÍ, øe kaponiery czołowe były

oddzielone od pozostałych czÍúci fortu (kurtyn czoła oraz

własnych nasypów osłaniaj¹cych) aø czterema mostami!

Trzy z mostów były naprawdÍ unikatowe, prowadziły

bowiem na dno fosy w szyi fortu. Znajdowały siÍ przed

bram ¹ pomiÍdzy kaponier ¹ szyjow ¹ a budynkiem

magazynowym oraz pomiÍdzy wałami szyjowymi

i tzw. redutami. Pozostałe mosty fortu były bardziej

konwencjonalne.

Kolejne mosty zbudowano u stóp wzgórza Winiarskiego:

Jednym z takich interesuj ¹ cych detali s ¹ mosty zwodzone.

Prawie kaøde dzieło fortyfikacyjne w poligonalnej twierdzy

PoznaÒ posiadało przynajmniej jeden most – przed bram ¹

wejúciow ¹ . Forty prawobrzeøne miały po trzy mosty – jeden

przed bram ¹ redity oraz dwa po jej bokach w murze

szyjowym, a kaponiery rdzenia miały nawet piÍÊ mostów.

Mosty umieszczano takøe przed bramami komunikacyjnymi,

w rdzeniu były to zespoły nawet czterech mostów.

W pierwszej połowie XIX wieku były to mosty o konstrukcji

drewnianej. Póüniej były sukcesywnie wymieniane na

metalowe, szczególnie w latach 1875-1877. Kiedy wi ¹ zała

przed bram¹ Cmentarn¹, wejúciem do estakady

zachodniej (o dziwo analogiczna estakada wschodnia

Przedruk tekstów za zgod¹ autorów. Biuletyn moøe byÊ publikowany na stronach internetowych tylko w niezmienionej formie.

Mosty zwodzone poligonalnej twierdzy PoznaÒ

– 3 –

Twierdza PoznaÒ w detalach 1, luty 2009

Budowa mostu zwodzonego

Za murem skarpowym (S) zostaje przygotowana piwnica (P).

Poprzeczna belka (O) posłuøy jako oú obrotu kładki (z zawiasami).

Belki (W) tworz¹ konstrukcjÍ nakrywaj¹c¹ piwnicÍ.

Do belek zakrywaj¹cych piwnicÍ zostaje przybita podłoga. Kilku desek

na skraju nie moøna przymocowaÊ na stałe do belek...

...gdyø naleøy z nich przygotowaÊ klapÍ (K), przymocowan¹ na

zawiasach do podłogi nad piwnic¹. Podnosi siÍ ona, gdy unosi siÍ

kładka mostu.

Konstrukcja kładki składa siÍ z düwigarów (A), przeciwwagi (B),

podłogi (C), kilku usztywniaj¹cych belek ukoúnych oraz zawiasów (Z).

Rodzaje mostów zwodzonych (schematy) w fortyfikacjach

poligonalnych twierdzy PoznaÒ, o konstrukcji drewnianej

i z metalowych dwuteowników.

Pozostaje zadbaÊ o dostÍp do piwnicy z pionowego szybu, postawiÊ

filary i zamontowaÊ w nich kółka do prowadzanie łaÒcuchów

zaczepionych do kładki i dokoÒczyÊ mur skarpowy.

Kładka po zamocowaniu do osi (zawiasy s¹ na krawÍdzi górnej

wewnÍtrznej) jest tak wywaøona, øe z łatwoúci¹ podnosi siÍ i opuszcza.

Przedruk tekstów za zgod¹ autorów. Biuletyn moøe byÊ publikowany na stronach internetowych tylko w niezmienionej formie.

Mosty zwodzone poligonalnej twierdzy PoznaÒ

– 4 –

Twierdza PoznaÒ w detalach 1, luty 2009

Podstawowe wersje mostu zwodzonego w fortyfikacjach poli-

gonalnych twierdzy PoznaÒ, z dolnym lub górnym mecha-

nizmem podnoszenia kładki.

PoznaÒskie mosty zwodzone s¹ konstrukcyjnie

jednorodne – działaj¹ na zasadzie düwigni prostej.

CzÍúÊ ruchoma mostu wygl¹da i działa niczym

najzwyklejsza huútawka: połowa podnosi siÍ

i zasłania otwór bramy, a druga opuszcza, chowaj¹c

siÍ w specjalnej piwnicy nakrytej drewnian¹

podłog¹. Poniewaø kładka mostu znajduje siÍ

w stanie równowagi, do poruszania ni¹ nie jest

potrzebna wielka siła. ŁaÒcuchy mog ¹ byÊ

przytwierdzone do jednego z dwóch koÒców kładki,

i to pozwala wyodrÍbniÊ dwa rodzaje mostów.

sami) z drewnian¹ podłog¹. Poniewaø mur

skarpowy w miejscu załoøenia mostu jest

stosunkowo cienki, niekiedy w piwnicy budowano

ceglane przypory – na nich opierano belki, które

dziÍki temu mogły byÊ krótsze. Dwa łaÒcuchy

zaczepione s¹ do koÒca belki düwigarowej kładki

– jeden prowadzi w dół piwnicy, przełoøony jest

przez kółko dolne i wyprowadzony w górÍ na

zewn ¹ trz, a drugi od razu wyprowadzony w górÍ.

Wystarczy poci¹gn¹Ê za jeden lub drugi łaÒcuch,

aby most opuúciÊ lub podnieúÊ. Oczywiúcie

łaÒcuchy musz ¹ mieÊ odpowiedni ¹ długoúÊ, inaczej

znikn¹ bezpowrotnie w piwnicy. Zapewne były

nawijane na jakiú niewyrafinowany kołowrót?

Kładka z łaÒcuchami zaczepionym do czÍúci

chowaj¹cej siÍ to model wczeúniejszy – jego

konstrukcjÍ znamy dobrze z podrÍcznika Prittwitza

z 1836 roku. Ma pewn¹ zaletÍ: łaÒcuchy schowane

s¹ w piwnicy. Zapewne jednak ich konserwacja była

uci¹øliwa z uwagi na doúÊ trudny dostÍp do ciemnej

piwnicy: zazwyczaj był to ciasny szyb (z drabin¹?)

i w¹skie przejúcie. Juø w latach czterdziestych

budowano inne mosty – z łaÒcuchami zaczepionymi

do podnoszonego koÒca kładki i prowadzonymi

przez metalowe kółka w filarach lub w murze.

Konstrukcja kładki mostu nie jest skompli-

kowana – tworzy j¹ kilka drewnianych düwigarów

z belek o przekroju około 25 × 30 cm, usztyw-

nionych kilkoma mniejszymi belkami poprzecz-

nymi i ukoúnymi. Do czÍúci podnoszonej przybita

jest drewniana podłoga. IloúÊ düwigarów zaleøy od

szerokoúci mostu – od dwóch do piÍciu.

W połowie długoúci (z niewielkim przesuniÍciem

dla zrównowaøenia ciÍøaru podłogi) do düwigarów

przykrÍcone s ¹ od spodu zawiasy, przymocowane

przy pomocy metalowych osi do zawiasów na

górnej wewnÍtrznej krawÍdzi poprzecznej belki na

szczycie muru skarpowego. Murowana piwnica

zamkniÍta jest od góry kilkoma belkami

(opieraj¹cymi siÍ z jednej strony o belkÍ z zawia-

Zasada działania mostu zwodzonego nie zmieniła siÍ przy-

najmniej od czasu renesansu...

Poniewaø oú obrotu mostu umieszczona jest

około 30 cm poniøej podłogi, podnosz¹cy siÍ do

pionu most cofa siÍ o tak¹ odległoúÊ. Gdyby

podłoga nad piwnic¹ siÍgała aø do jego osi,

uniemoøliwiłaby podniesienie kładki, zatem kilka

desek zł¹czonych jest razem i tworzy unoszon¹

z jednej strony klapÍ, która podnosi siÍ podwaøana

przez unosz¹c¹ siÍ kładkÍ i opada pod własnym

ciÍøarem.

Zazwyczaj oú obrotu nie znajduje siÍ w połowie

długoúci kładki, umieszczona jest bliøej koÒca

chowaj ¹ cego siÍ. Düwigary musz ¹ byÊ zatem

odpowiednio zmodyfikowane, aby zapewniÊ kładce

równowagÍ: po stronie chowaj¹cej siÍ s¹ nieco

grubsze albo wrÍcz obci ¹ øone metalowymi

przeciwwagami. DziÍki temu piwnica moøe byÊ

mniejsza i płytsza. W szczególnoúci póüniejsze

mosty o konstrukcji metalowej miały kilka

düwigarów po stronie zewnÍtrznej, a tylko dwa po

wewnÍtrznej, odpowiednio obci¹øone.

Przedruk tekstów za zgod¹ autorów. Biuletyn moøe byÊ publikowany na stronach internetowych tylko w niezmienionej formie.

Mosty zwodzone poligonalnej twierdzy PoznaÒ

– 5 –

Twierdza PoznaÒ w detalach 1, luty 2009

Dwa mosty zwodzone przy prawym ramieniu redity bastionu V w Poznaniu (plan z 1843 roku,

Berlin-Dahlem). Jeden umieszczony był w kaponierze (A) pomiÍdzy redit¹ a wałem rdzenia,

a drugi w murze szyjowym (B). Droga pomiÍdzy nimi (D) oddzielona była od redity (R) niewielk¹

fos¹ (F). Poniøej brama B widziana od strony drogi D.

Poniøej przekrój przez kaponierÍ skrzydłow¹ (A). Doskonale widoczny most zwodzony ze skrócon¹

czÍúci¹ chowaj¹c¹ siÍ. Bardzo interesuj¹ce jest to, øe wysuniÍcie osi mostu do przodu (na planie

w lewo) spowodowało, øe kładka nie jest w stanie unieúÊ siÍ pionowo w górÍ! Nawet wyciÍcie

w murze ma stosowny ukoúny profil.

Przedruk tekstów za zgod¹ autorów. Biuletyn moøe byÊ publikowany na stronach internetowych tylko w niezmienionej formie.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: