Flis, Kapralski – INTERESY, CHARYZMA I DYNAMIKA KULTURY

◦          świat kultury – obszar wewnętrznie zróżnicowany

◦          złożony z wartości i chroniących ich norm (zobiektywizowane wzory zachowania), nad tym nabudowują się symbole, pojęcia, systemy myślowe

◦          tożsamość jakiejś kultury istnieje na dwóch płaszczyznach –

·          poziomie symbolicznym

·          poziomie aksjonormatywnym (który jest fundamentem tego pierwszego, bo to wartości dają początek symbolom etc., nie na odwrót)

◦          zróżnicowanie sfery wartości kulturowych:

·          wartości instrumentalne (lub wtórne) – obiekty lub stany rzeczy stają się wartościami, ponieważ wchodzą w stosunki przyczynowo – skutkowe z już istniejącymi wartościami, przyczyniają się do ich realizacji

·          wartości autonomiczne – nie są aksjologicznie uprawomocnione, nie czerpią znaczenia ze stosunków z innymi wartościami; są uzasadnione genetycznie:

§          poprzez pochodzenie nadprzyrodzone (np. nakazane przez Boga)

§          przez tradycję (idee starożytnych, dziedzictwo ojców)

§          poprzez charyzmatyczne ustanowienie (ideały mędrców)

◦          wartości autonomiczne stanowią aksjologiczny rdzeń kultury (organizują kulturę w całość, równocześnie unaoczniając jej odrębność)

aksjologiczny porządek kultury

◦          krąg kulturowy – wszystkie kultury, które dzielą ten sam rdzeń aksjologiczny (czyli te same wartości autonomiczne, decydujące o tożsamości danego kręgu i odróżniające go od innych)

◦          ponieważ jednak wartości autonomiczne mają ogólny i abstrakcyjny charakter, więc mogą być różnie interpretowane i konkretyzowane; stąd podział w kręgu kulturowym na kultury

◦          kultura – jednolite reguły interpretacji wartości autonomicznych

◦          subkultury – zorganizowane wokół odmiennych sposobów realizacji tak samo zinterpretowanych wartości autonomicznych

◦          trzy płaszczyzny interpretacyjne kultur, odpowiadające trzem poziomom zróżnicowań esencjalnych:

·          odmienne kręgi kulturowe – wokół wspólnej osi aksjologicznej

·          zróżnicowanie kultur w poszczególnych kręgach kulturowych

·          zróżnicowanie w obrębie kultur

◦          czasem nie da się zastosować tej trójdzielnej analizy rzeczywistości kulturowej, bo:

·          istnieją kultury, których nie da się umiejscowić w kręgu kulturowym, ponieważ albo on już nie istnieje (np. kultura indyjska Parsów, należąca kiedyś do kręgu irańskiego), albo dlatego, że szerszy krąg kulturowy nigdy nie istniał à zanika rozdział pomiędzy rdzeniem aksjologicznym a regułami jego interpretacji

·          w obrębie kręgów kulturowych występują niekiedy kultury wewnętrznie niezróżnicowane, pozbawione subkultur (np. kultury indiańskie) àzaciera się różnica pomiędzy regułami interpretacji wartości a sposobami realizacji

dynamika kultury: zarys problematyki

◦          dwie płaszczyzny zmian kulturowych (dynamiki):

·          przemiany reguł interpretacji wartości (relacja rdzeń aksjologiczny – kultura)

·          pojawienie się nowych sposobów realizowania wartości zinterpretowanych (relacja kultura–subkultura)

◦          poza zakresem dociekań zostaje problem pierwotnej genezy rdzenia aksjologicznego („w jaki sposób narodziły się wartości”)

◦          system wartości autonomicznych, charakterystyczny dla określonej kultury to:

·          źródło /bo to właśnie wartości autonomiczne (np. monopolizacja życia seksualnego przez współmałżonka) określają pewne zachowania ludzkie (cudzołóstwo) jako działania naganne, niemoralne, podlegające sankcji negatywnej/

·          przedmiot /by wartości autonomiczne mogły zaistnieć na poziomie działań ludzkich jako pozytywna motywacja wymagają konkretyzacji, stając się obiektem poczynań interpretacyjnych/

możliwych (czyli dopuszczalnych) w tej kulturze aksjologicznych interpretacji świata

◦          wartości są źródłem aksjologicznej strukturyzacji świata w sensie negatywnym; z drugiej strony jako idee ramowe domagają się pozytywnego dookreślenia

◦          wyróżnienie z wszystkich interpretacji wartości autonomicznej, tej, która stanowi fakt kulturowy (wyszła poza nauki interpretatorów i upowszechniła się)

◦          powstanie interpretacji jest dziełem nielicznych jednostek, działających indywidualnie lub grupowo; by zaczęły oddziaływać na całą grupę potrzebne są dwa warunki społeczne:

·          wsparcie, jakie dana interpretacja otrzyma ze strony interesów jakiś grup społecznych

·          charyzmatyczna osobowość interpretatora, (bądź popularyzatora interpretacji) który upowszechni interpretację nawet w sytuacji braku sprzyjających interesów, lub też wbrew interesom grupy

pojęcie interesu

◦          interes musi być sformułowany, by być uświadomionym, dopiero uświadomiony zaczyna motywować do działania

◦          warunkiem zaistnienia interesu jest pojęciowa artykulacja, dokonująca się w symbolicznej sferze kultury (sferze symboli, kategorii pojęciowych i idei)

◦          potem następuje legitymizacja, w którym wartości kulturowe odgrywają rolę decydującą

◦          możliwość artykulacji interesów niezgodnych z wartościami danej kultury

◦          legitymizacja nie znosi niezależnej artykulacji

◦          artykulacja  jest warunkiem zaistnienia interesu, co nie znaczy, że jest on przedmiotem wolnego wybory

◦          sformułowanie interesu zdeterminowane jest przez dostępne przedmiotowi środki dyskursywne, istniejące jako zobiektywizowana, zewnętrzna wobec niego rzeczywistość

◦          interes jest nie tylko korelatem pojęć ale i korelatem potrzeb indywidualnych członków poszczególnych grup

◦          interes – korelat indywidualnych potrzeb i zobiektywizowanych sposobów ich artykulacji

◦          kontrinteres – korelat analogicznych potrzeb, których zaspokojenie uwarunkowane jest strukturalnie – jeżeli jest możliwe dla jednych to niemożliwe dla innych

◦          trwała zdolność dynamizowania kultury przysługuje dwóm typom interesów: politycznym i ekonomicznym

◦          podobne działania podejmowane przez odrębne grupy społeczne mogą być generowane przez odmienne interesy

interesy i dynamika kultury

◦          interesy grupowe pełnią funkcję selekcyjną wobec interpretacji aksjologicznych: grupy społeczne, których interes jest zgodny z określoną konkretyzacją jakiejś wartości autonomicznej, popierają ją, przedstawiając się interpretacją konkurencyjnym

◦          ważna rola interesów grupowych w odradzaniu się interpretacji kulturowo zapoznanych, tzn. takich, które straciły swoje znaczenie i zostały wyparte przez sferę kulturową (np. zaroastryzm)

◦          interesy grup społecznych decydują o wyborze określonej interpretacji aksjologicznej, o sposobach, zakresie, dynamice jej rozpowszechniania się, ale nie o zawartej w niej treściach

◦          konflikt interesów różnych grup społecznych, charakter antagonistyczny – gdy realizacja interesów społecznych jednej grupy powoduje postępującą artykulację kontrinteresów (które również domagają się legitymizacji)

◦          interesy, by mogły być efektywnie zrealizowane, muszą ulec mistyfikacji – być postrzegane przez członków innych grup społecznych jako ucieleśnienie uniwersalnych wartości

◦          przedmioty kontrinteresów odwołują się do innych interpretacji aksjologicznych lub też wysuwają nowe, konkurencyjne wartości autonomiczne

interesy i wartości: odpowiedniość i etykietowanie

◦          relacja odpowiedniości –interpretacja aksjologiczna odpowiada merytorycznie interesowi jakiejś grupy, wyrażanemu bez jej pomocy w języku polityki czy też poprzez konstatacje zdroworozsądkowe

◦          często jednak można się spotkać z sytuacją, w której dostępne interpretacje aksjologiczne dotyczą spraw tak odległych od praktycznych dążeń grupy interesu, że nie można mówić o żadnym merytorycznym podobieństwie (interesów społecznych z badanymi problemami, np. doktryna o naturze Jezusa) – zasada etykietowania

◦          są one zdolne wzmacniać istniejące antagonizmy i podziały, dynamizując sferę rzeczywistości społecznej

charyzmat Jezusa i rozpowszechnianie się chrześcijaństwa

◦          gra interesów grupowych (partykularnych, ale domagających się uniwersalnej lub quasi – uniwersalnej legitymizacji aksjologicznej) – podstawowy czynnik dynamizujący sferę kultury

◦          interpretacje przez długi czas nieproblematyczne zostają zakwestionowane w pewnym momencie, konkurencyjne konkretyzacje wartości autonomicznych zaczynają funkcjonować obok konkretyzacji starych

◦          Jezus Chrystus – spektakularny przykład przekształcania się nowej interpretacji aksjologicznej w zobiektywizowaną rzeczywistość kulturową

◦          Jezus, kwestionując obowiązujące zasady religijne, zakwestionował równocześnie porządek społeczny, instytucje polityczne i poczucie przynależności narodowej

◦          nie istniało zapotrzebowanie społeczne na Jego nauki, ich uniwersalizm godził w ekskluzywizm narodowy

◦          nauki Jezusa trafiły na opór, ale zdobyły wielu zwolenników – dzięki sile Jego charyzmy i oddaniu idei, dla której nie zawahał się umrzeć na krzyżu

◦          rozprzestrzenianie się nauk podzielone na dwie fazy:

·          w Palestynie (główna siła charyzmy Jezusa i charyzmy instytucji)

·          poza Palestyną (interesy proletariatu i drobnomieszczaństwa)

charyzma – interesy – fakty kulturowe

◦          wartości zinterpretowane stają się faktami kulturowymi, gdy staną się zarazem wartościami realizowanymi; nie jest do tego konieczna szersza zbiorowość otaczająca charyzmatyka

◦          istnienie grupy charyzmatycznej jest samo w sobie podporządkowane realizacji wartości uosabianych przez mistrza

◦          cechy konstytutywne wyróżnia „imperatywna i przemożna siła”, dzięki której narzucają się jednostkom, nawet wbrew ich woli, (nawet, gdy nie stoi za nimi (cechami) organizacja społeczna ani tradycja)

◦          grupa interesu konstytuuje się nie wtedy, gdy powstanie szerzy krąg zwolenników, lecz gdy powstanie interpersonalna struktura – personel, który zaczyna się troszczyć zawodowo o przyszłość grupy

◦          celem forsowanym przez personel staje się powszednienie charyzmy; w razie jego realizacji personel jest pewny korzyści ekonomicznych i politycznych

◦          motywem stanowiącym siłą napędową procesu powszednienia charyzmy jest właśnie problem zarządzania i interesy zarządzających

◦          w grupie prawdziwej charyzmatycznej personel nie istnieje

◦          pojawienie się personelu przekształca grupę charyzmatyczną w grupę interesu, wzmacnia on i popularyzuje wartości, które powołały grupę do istnienia

powszednienie charyzmy

◦          mechanizm dynamiki kulturowej można przedstawić tak:

◦          1. charyzmatyczny interpretator gromadzi wokół siebie jednostki akceptujące głoszone przez niego wartości

◦          2. wartości te pomagają skupionym wokół charyzmatyka przekształcić się w grupę społeczną i stają się czynnikiem legitymizującym jej istnienie

◦          3. równolegle do tworzenia się grupy krystalizują się interesy grupowe, które potem coraz częściej występują jako rzeczywista ‘sprężyna” działań tej grupy

◦          4. autonomizacja interesu i faktyczne podporządkowanie wartości autonomicznych interesom

◦          5. zmiana grupy charyzmatycznej w grupę interesu powoduje:

·          a. ukształtowanie grupy kontrinteresu

·          b. wyłonienie się nowej grupy charyzmatycznej, atakującej instytucjonalne wypaczenia wartości wynikające z prymatu interesów grupowych

◦          przykład - Kościół katolicki w przedrewolucyjnej Francji

◦          nowe grupy charyzmatyczne propagują zmianę sposobu realizacji wartości, lub wysuwają inną niż oficjalną interpretację ich; nie wykraczają poza te wartości

◦          grupy kontrinteresów nie skrępowane tymi wartościami; propagowanie nowych wartości autonomicznych à mechanizm bardziej kulturotwórczy zdolny przekształcić cały rdzeń aksjologiczny kultury, przez to cały krąg kulturowy

mechanizm ortodoksji i mechanizm efektywności

◦          interpretacja aksjologiczna jest dana ze sposobem realizacji wartości (by wartość mogła się ucieleśniać w działaniach ludzi musi  wskazywać na sposoby swojej realizacji)

◦          określona interpretacja staje się faktem kulturowym, gdy ma wsparcie interesów grupowych lub grupy charyzmatyków, która jednak przekształca się w grupę interesuà związek funkcjonalny pomiędzy interesem grupowym z jednaj strony, interpretacją aksjologiczną z drugiej

◦          interpretacja legitymizuje interes grupowy, nadając jej pozór uniwersalności

◦          interes staje się nośnikiem interpretacji, upowszechnia ją

◦          związek funkcjonalny między interesem grupowym a interpretacją aksjologiczną ma cechy:

·          interes grupowy otrzymuje od interpretacji legitymizację zabezpieczającą go przed kwestionowaniem ze strony innych grup (grupa może przedstawiać swoje interesy jako realizację uniwersalnych wartości)

·          interpretacja uzyskuje możliwość obiektywizacji zaistnienia jako integralny składnik kultury (tłumaczenie zdolności rozpowszechnienia się i trwania w czasie interpretacji)

◦          związek funkcjonalny interesów grupowych i interpretacji aksjologicznych wyjaśnia

·          względną stabilność wewnątrz antagonistycznych systemów społecznych (mistyfikacyjna funkcja wartości zinterpretowanych)

·          względna trwałość układów normatywnych (zakorzenianie się interpretacji w interesach grupowych, wsparcie, jakie dostają ze strony interesów)

◦          interesy grupowe i interpretacje aksjologiczne są historycznie zmienne, podlegają destabilizacji; dwa warianty destabilizacji:

o         interes stopniowo przekształca sposób realizowania wartości, co prowadzi do wypaczania interpretacji aksjologicznej             

o         pierwotny związek wartości i sposobu jej realizacji nie ulega rozluźnieniu, ci powoduje skrępowanie interesu

◦          dwa mechanizmy reakcji (przyporządkowane do procesów destabilizacji):

1.       mechanizm ortodoksji

działanie w imię wartości i przeciwko interesom; dążenie do przywrócenia sposobu realizacji wartości; albo grupy społeczne wzmacniają taki ruch albo ortodoksyjna grupa przekształca się w grupę interesu

2.       mechanizm efektywności

działanie w imię interesów grupowych przeciw wartościom kulturowym; zastąpienie pierwotnego sposobu realizacji wartości przez inny, sprzeczny z interpretacją, lecz sprzyjający realizacji interesu; czasem procesowi przemian sposobu realizacji wartości towarzyszy proces upowszechniania się nowej interpretacji aksjologicznej

              trwanie kultury

◦          mechanizmy te, opisane wyżej, są właściwe systemom społeczno – kulturowym, które odznaczają się pluralizmem aksjologicznym oraz istnieniem wielości grup społecznych o zróżnicowanych, często antagonistycznych interesach

◦          systemy te są heterogeniczne, kulturowo i społecznie (obie te heterogeniczności się wzmacniają; zróżnicowane interesy otrzymują możliwość uzyskania legitymizacji dzięki istnieniu pluralizmu aksjologicznego, pluralizm aksjologiczny utrwalany jest przez koegzystencję rozbieżnych interesów)

◦          systemy homogeniczne, w których brak pluralizmu aksjologicznego, nie występują grupy społeczne o zróżnicowanych interesach (niezróżnicowane interesy wykluczają pluralizm wartości, brak pluralizmu wartości blokuje formowanie się nowych interesów)

◦          zróżnicowanie funkcji, jakie pełnią wartości autonomiczne

◦          w układach homogenicznych – działanie tych wartości sprowadza się do integracji zbiorowości

◦...