Sztuka baroku w Piotrkowie Trybunalskim.
Bernardyni znani byli w Piotrkowie za sprawą kwestarzy z Warty, którzy w latach 1570-1600 przybywali tu głosić kazania i zbierać ofiary pieniężne. Prowincjał bernardynów w latach 1623 - 1626 ojciec Leonard Starczewski namówił swojego młodszego brata Floriana Starczewskiego, by zamiast planów budowy klasztoru w Drużbicach koło Bełchatowa, w swych ziemiach, zakupić plac w Piotrkowie.
Klasztor oo. Bernardynów - erygowany w 1624 roku z fundacji Starczewskich. Budowlę wzniesiono poza murami miasta, na tzw. Łysej Górce będącej własnością mieszczan piotrkowskich. W 1657 roku podczas oblężenia Piotrkowa przez wojska Karola Gustawa został zrabowany i poważnie uszkodzony. Obecnie można oglądać dobrze zachowany budynek klasztorny z wirydarzem i krużgankami i kościół p.w. Matki Boskiej z masywną wieżą i elementami wyposażenia z XVII i XVIII wieku. Piotrków Trybunalski w archidiec. gnieźnieńskiej, od 1818 w diec. kujawsko-kaliskiej, od 1920 w łódzkiej (1625- 1864, 1922-), konwent w zak. prowincji polskiej, od 1628 w wielkopolskiej, od 1922 w polskiej. Zanim bernardyni założyli swoją siedzibę w Piotrkowie, byli już o wiele wcześniej znani w tym mieście. Przybywali tam niejednokrotnie z odległego o kilkadziesiąt kilometrów klasztoru w Warcie kwestarze. Spotykali się wówczas z propozycją, zarówno od wiernych, jak i ze strony miejscowego proboszcza, aby przychodzili nie tylko do nich po ofiary, ale chętnie widziani by byli na ambonie. Bernardyni z Warty przyjęli sugestię proboszcza pracy kaznodziejskiej (po 1570 r.) i faktycznie wykonywali ten obowiązek przez okres blisko 30-tu lat. Rosła stąd popularność bernardynów wśród mieszkańców Piotrkowa i okolicy. Do fundacji klasztoru w Piotrkowie Trybunalskim przyczynili się w pierwszym rzędzie Starczewscy, zamożna rodzina szlachecka z województwa sieradzkiego. Główny fundator Florian Starczewski powziął początkowo myśl ufundowania bernardynom klasztoru w Drużbicach k. Bełchatowa, w swych dobrach dziedzicznych. Za radą jednak swego starszego brata o. Leonarda Starczewskiego, wówczas prowincjała bernardynów (1623 - 6) zmienił plan i zakupił pod fundację odpowiedni płac w Piotrkowie. Prowincjałowi chodziło zapewne o to, że w Piotrkowie, który był wtedy ważnym ośrodkiem życia politycznego, istniały szersze widoki pracy duszpasterskiej. Nie bez znaczenia była chyba i przychylna dla bernardynów atmosfera w Piotrkowie, urobiona — jak wspomniano — przez bernardyńskich kwestarzy i kaznodziejów. Florian Starczewski wykupił w 1624 r. dla bernardynów w Piotrkowie posesję na Rokszyckim Przedmieściu opodal Bramy Sieradzkiej od mieszczan Augustyna i Małgorzaty Łysogórskich i Anny Scheterowej oraz szlachcica Macieja Wężyka. Miejsce to nazywano wówczas Łysą Górą. Dnia 5 V 1625 r. arcybp gnieźnieński Henryk Firlej zezwolił na osiedlenie się bernardynów w Piotrkowie. Scaloną realność przyjął w imieniu zakonu prowincjał Leonard Starczewski, który jeszcze w 1624 r. wysłał do Piotrkowa 2 ojców: Pawła z Radomska i Mateusza z Piotrkowa. Zadaniem ich było zbudować w możliwie krótkim czasie drewniany kościół oraz klasztor. Pomógł im w tym wydatnie fundator, przeznaczając na ten cel w 1625 r. 7000 zł. Fundację Floriana Starczewskiego poparli jego bracia, Stanisław bp sufragan płocki oraz Wawrzyniec kanonik krakowski i prepozyt radłowski, którzy w 1625 r. ofiarowali po 1000 zł. Prace związane z budową drewnianego kościoła i klasztoru postępowały szybko naprzód, tak że uroczyste wprowadzenie bernardynów mogło się odbyć 1 VI 1625 r. Zwykłą w takich wypadkach procesję poprowadzono z dominikańskiego kościoła na wzgórze łysogórskie z udziałem duchowieństwa i mieszczan piotrkowskich. W zastępstwie nieobecnego prowincjała Starczewskiego, który bawił w tym czasie w Rzymie na kapitule generalnej, obejmował fundację jego delegat Baltazar Wi-tomyślski. Poświęcenia kościoła dokonał 13 II 1626 r. z upoważnienia arcybpa gnieźnieńskiego Jana Wężyka brat fundatora Wawrzyniec Starczewski kanonik krakowski. Równocześnie z benedykcją kościoła poświęcono kamień węgielny pod budowę świątyni murowanej. Prace jednak przy wznoszeniu murowanego kościoła i takiegoż klasztoru rozpoczęły się dopiero w 1632 r. Do pomyślnego zakończenia dzieła przyczynili się w pierwszym rzędzie Starczewscy, fundator Florian, bp Stanisław i kanonik Wawrzyniec. Ponadto pomogli inni liczni dobrodzieje, zwłaszcza kanonik łęczycki Andrzej Chociński, który na kontynuowanie budowy przeznaczył 7000 zł. Wielkie zasługi około wzniesienia murowanego kościoła i klasztoru położyli dwaj kolejni gwardianie, Piotr z Pabianic i Franciszek Molski dnia 16 XI 1642 r. bp sufragan poznański Jan Baykowski dokonał konsekracji nowego kościoła, ozdobionego 2 wieżami, jednonawowego, w stylu barokowym, pod wezwaniem Znalezienia Krzyża Św. Równocześnie konsekrował Baykowski główny ołtarz też pod wezwaniem Św. Krzyża, a dnia 25 XI 2 boczne ołtarze, Matki Boskiej i św. Anny. W 1643 r. konsekrowano 4 dalsze ołtarze, św. Antoniego, św. Bernardyna ze Sieny, św. Franciszka i św. Piotra z Alkantary. W tymże roku (1643) stanął w zasadniczych zrębach również murowany klasztor. Ponieważ zespół zabudowań klasztornych znajdował się poza obrębem miasta, pomyślano o tym, by mu nadać charakter obronny, opasując go murem i zabezpieczając basztami od strony zachodniej i południowej. Umocnienia te przetrwały do XIX w.W czasie najazdu szwedzkiego (1655 - 7) kościół i klasztor doznały wielkich szkód. Runęło wtedy sklepienie świątyni i jedna wieża została spalona. Ponadto skarbiec kościelny został całkowicie rozgrabiony. Po odejściu najeźdźców zabrano się do odbudowy, która na skutek ogólnego zubożenia kraju trwała blisko pół wieku. Powtórnej konsekracji podniesionej z ruiny świątyni dokonał 29 I 1696 r. bp Konstanty Zieliński sufragan gnieźnieński. Wielkie zasługi w końcowym etapie odbudowy położył gwardian Marcjan Komorski.Wzniesione budynki z upływem lat wymagały naprawy. Wielkie prace remontowo-inwestycyjne przeprowadzono w XVIII w. Zremontowano gruntownie dachy na kościele i budynku klasztornym. Następnie odrestaurowano, względnie na miejsce dawnych zniszczonych, skonstruowano nowe, ołtarze Matki Boskiej (1729), św. Anny (1731), św. Franciszka (1756) ołtarz główny (1755-8), św. Michała (po 1761). Wyremontowano wyższą wieżę, pokrywając ją blachą miedzianą (1755 - 8). Wykonano nową ambonę (1761) i nowe stalle przed wielkim ołtarzem (1755-8). Na ścianach prezbiterium wymalowano 4 sceny Męki Pańskiej (1758-61). Zakrystia otrzymała polichromię pędzla Stefana Milnera, Węgra z pochodzenia (1758-61). Ozdobne inkrustowane meble zakrystyjne wykonał Jakub z Prus (1758 - 61). Skonstruowano według projektu brata We-nantego Pensa barokową bramę, prowadzącą na dziedziniec kościelny, wraz z kamiennymi rzeźbami 4 świętych zakonu oraz kutą żelazną kratą, dzieło innego, nieznanego z nazwiska zakonnika bernardyńskiego (1735). Opasano w 1735 r. całą posesję klasztorną murem. Cegły, potrzebne do budowy muru, wypalili bracia zakonni we własnej cegielni, na której uruchomienie otrzymali 26 IX 1772 r. zezwolenie od króla Augusta II. Plac na cegielnię na Bykowskim Przedmieściu odstąpił klasztorowi wojewoda łęczycki i starosta piotrkowski Jerzy Warszycki (1731). Również w XIX w. prowadzono poważniejsze prace remontowe. Odrestaurowano wtedy chylącą się ku upadkowi niższą wieżę (1820) i poprawiono wyższą (1844). Wymieniono mensy i gradusy przy ołtarzach Matki Boskiej, św. Anny, św. Franciszka i św. Antoniego, odnowiono wielki ołtarz (1821-3). Wnętrze kościoła otrzymało polichromię dekoracyjną w jasnych kolorach (1839). Przeprowadzono gruntowne prace remontowe w budynku klasztornym. Zniszczone mury, okalające ogrody klasztorne, wyrestaurowano (1841).Od początku swego pobytu w Piotrkowie bernardyni zdobyli przez pracę duszpasterską uznanie wśród wiernych. Na nabożeństwa, odprawiane wystawnie i z przepychem, przychodzili do kościoła klasztornego bardzo licznie mieszkańcy miasta i okolicy. Ojcowie chętnie spowiadali, głosili kazania, szerzyli kult Męki Pańskiej, dbali o cześć świętych Patronów, zwłaszcza św. Franciszka i św. Antoniego. Na specjalne podkreślenie zasługuje kult Matki Boskiej, bardzo żywy w całym zakonie św. Franciszka. Już w pierwszym drewnianym kościele był przedmiotem szczególnej czci ze strony wiernych do dziś istniejący obraz Matki Boskiej Pocieszenia, wykonany na desce z polecenia prowincjała Leonarda Starczewskiego przez jednego, kleryka bernardyńskiego, przebywającego na studiach w klasztorze św. Anny pod Przyrowem. Już w 1647 r. obraz ten był uważany za łaskami słynący, co potwierdzają liczne i kosztowne wota, na nim zawieszane. Obraz czcili nie tylko mieszkańcy Piotrkowa, ale i szlachta, przybywająca do miasta na okres trwania kadencji trybunału koronnego. Do świątyni bernardyńskiej przychodziły niekiedy procesje, by podziękować Matce Boskiej Piotrkowskiej za doznane łaski. Tak było np. 1 VIII 1732 r., kiedy to do kościoła bernardynów przybyła procesja na czele z duchowieństwem i władzami miejskimi wyrazić wdzięczność za ocalenie przed klęską pożaru. Oktawa uroczystości Niepokalanego Poczęcia NMP, odprawiana już w XVII w., była wyrazem hołdu dla Matki Boskiej w łaskami słynącym obrazie, który procesjonalnie obnoszono po ulicach odświętnie udekorowanego miasta. Procesji towarzyszyły nie tylko śpiewy pieśni, ale także orkiestra i wystrzały z mozdzieży, których klasztor posiadał aż 4, sprawionych specjalnie na uroczystości grudniowe. Godna uwagi jest praca bernardynów nad nawracaniem protestantów, których było stosunkowo dużo w Piotrkowie i okolicy. Zajmowali się tym głównie lektorzy studium zakonnego oraz kaznodzieje. Tylko w latach 1728 - 1852 zapisano 60 konwersji na katolicyzm, w tym 4 z religii mojżeszowej.-Wielką pomocą w pracy duszpasterskiej nad wiernymi były organizacje religijne. Trzeci Zakon św. Franciszka był niewątpliwie najstarszą tego rodzaju organizacją, istniejącą od początku przy kościele klasztornym. Jednakże z dawnych czasów nie zachowały się akta tercjarskie. Jedynie w kronice klasztornej spotyka się wzmianki o wybitniejszych tercjarzach ze stanu duchownego i szlacheckiego, rzadziej z mieszczaństwa. Wykazy tercjarzy zachowały się dopiero od 1714 r. Z bractw fungujących przy kościele bernardyńskim w Piotrkowie, najdawniejsze było bractwo św. Anny, erygowane w 1626 r. Już w 1-szej połowie XVII w., posiadało ono w kościele swój ołtarz. W 1638 r. założono bractwo św. Michała, przy pomocy, którego bernardyni rozciągali swoją opiekę duszpasterską na szlachtę województwa sieradzkiego. Z przeznaczenia swego było to bractwo żołnierskie, toteż stawało się szczególnie aktualne podczas każdego pospolitego ruszenia. Bractwo to miało w kościele swój ołtarz z obrazem św. Michała. Bractwo Matki Boskiej Szkaplerznej zostało wprowadzone w 1642 r. W XVII w. miało ono duże powodzenie wśród magnatów i szlachty. Założone w 1654 r. bractwo Niepokalanego Poczęcia NMP przeżywało okres swojego rozwoju nieprzerwanie do końca XVIII w. Skupiało się ono koło ołtarza Matki Boskiej, w którym był umieszczony obraz łaskami słynący. Aż do upadku powstania styczniowego (1864) klasztor piotrkowski był ważnym ośrodkiem życia religijnego. Wystarczy wspomnieć, że w czasie misji, które prowadzili bernardyni w swoim kościele od 15 - 29 VI 1817 r., przystąpiło do Komunii św. 18 500, a do bierzmowania ponad 9000 osób. Bernardyni pracowali nie tylko we własnym kościele, śpieszyli także z pomocą duszpasterską okolicznym proboszczom. Przez pewien czas jeden z bernardynów głosił stale kazania w niedziele i święta w piotrkowskim kościele farnym. W XIX w. obejmowali niejednokrotnie na życzenie konsystorza diecezjalnego przejściowe administracje parafii w okolicy.Przez dłuższy czas w XVIII i XIX w. mieściło się w klasztorze piotrkowskim studium zakonne. Prowadziło tutaj wykłady kilku wybitniejszych lektorów w zakonnej prowincji wielkopolskiej, jak Mikołaj Cza-rzasty, późniejszy prowincjał (1746-9, 1755-8), który w 1732 r. przewodniczył głośnej dyspucie filozoficznej w obecności deputatów piotrkowskiego trybunału koronnego, Piotr Błachowicz, przy tym wybitny kaznodzieja, potem prowincjał (1833-6), autor drukowanych kazań oraz „Nauki chrześcijańskiej" (6 wydań, Warszawa 1835-1865), czy Benwe-nuty Mańkowski, lektor filozofii w Piotrkowie w latach 1842 - 4, także wybitny kaznodzieja, skazany za działalność patriotyczną na wygnanie w głąb Rosji, po powrocie uczestnik powstania styczniowego, który zginął w bitwie pod Łazami w 1863 r. Ojcowie konwentu piotrkowskiego akcentowali swe uczucia narodowe w powstaniu listopadowym (1830 - 1), w czasie manifestacji przedstyczniowych (1861 - 2) i w samym powstaniu styczniowym (1863 - 4). W czasie powstania listopadowego 3 członkowie klasztoru piotrkowskiego, klerycy Władysław Klimecki i Feliks Jedziński oraz brat Faustyn Krzyżanowski zaciągnęli się w Warszawie do szeregów narodowych jako żołnierze. Podczas manifestacji przedstyczniowych postawiono na placu przykościelnym krzyż, upamiętniający wydarzenia w Warszawie w 1861 r., przy którym gromadzili się ludzie, modlili się i śpiewali pieśni patriotyczne. W okresie powstania styczniowego klasztor piotrkowski stał się miejscem zebrań przywódców ruchu wyzwoleńczego na miasto i okolicę. Zefiryn Strupczewski, pełniący obowiązki kapelana w oddziale powstańczym, zginął po bitwie pod Rychłocinami k. Wielunia, gdy zaopatrywał rannych powstańców.Podstawy materialne konwentu piotrkowskiego stanowiły ogrody, pochodzące z pierwotnej fundacji i kwesta. Ponadto dobrodzieje czynili zapisy, lokowane na różnych majątkach, od których konwent pobierał odsetki. Ważniejsze legaty były następujące: Wojciecha Starczewskiego z 1653 r. — 2000 zł, Jakuba Starczewskiego z 1655 r. — 4000 zł, Stanisława Suchockiego z 1671 r. — 5000 zł, Anny Izabeli Modrzyńskiej z 1690 r. — 1500 zł, Zofii Borzęckiej z 1693 r. — 1500 zł, Franciszka Stobieckiego z 1694 r. — 1600 zł, Stefana Wyhowskiego z 1730 r. — 4000 zł, Stanisława Lasockiego z 1745 r. — 3000 zł. Za udział w ruchach wolnościowych spotkał klasztor piotrkowski ten sam los, co inne klasztory, zaangażowane w powstaniu styczniowym. Kasata klasztoru nastąpiła w nocy z 27/28 XI 1864 r. Bernardynów przewieziono do bernardyńskiego klasztoru etatowego w Warcie na wymarcie, a mianowicie ojców: Piotra Rzepę gwardiana, Kornela Żuchowskie-go, Benona Skórczyńskiego, Czesława Gołębiowskiego, Piusa Kulczyńskiego, kleryków Hieronima Domagalskiego, Emiliana Grewkowicza, Terencjana Guddata, Stanisława Kulkowskiego, Inocentego Sarnowicza, Eustachego Wasilewskiego, Juwenalisa Krajewskiego, Fidelisa Kaczor-kiewicza, Andrzeja Szczęsnego, Liboriusza Walczyńskiego oraz braci Ubalda Katarzyńskiego, Seweryna Mikulskiego. Dwaj ojcowie: Cyprian Lipiński i Honoriusz Sienkiewicz, przebywający wówczas z pomocą duszpasterską w parafiach, oraz bracia Gracjan Frankowski i Łucjan Sadowski, którzy wyjechali na kwestę, uniknęli losu współbraci. Do opieki nad kościołem i do odprawiania nabożeństw władze pozostawiły o. Cyryla Malinowskiego i br. Benedykta Kwiatkowskiego organistę. Niebawem jednak, bo już w 1867 r., usunięto ich, a na rektora kościoła przysłano księdza świeckiego. W budynku klasztornym po kasacie umieszczono archiwum akt dawnych i gubernialnych, drukarnię i redakcję „Gubernialnych Wiadomości", następnie areszt policyjny. W 1918 r. po odzyskaniu niepodległości kościół poklasztorny był przez krótki czas garnizonowym, natomiast w pomieszczeniach klasztornych ulokowano przytułek dla starców, tanią kuchnię, czytelnię, ochronkę, szkołę śpiewu, muzeum i bibliotekę P. T. K., mieszkali tam również prywatni lokatorzy i mieściła się tam kancelaria duszpasterstwa wojskowego.W 1922 r. rozpoczął się nowy etap w dziejach bernardyńskiego klasztoru w Piotrkowie. Za zgodą bowiem bpa kujawsko-kaliskiego Stanisława Zdzitowieckiego wrócili doń bernardyni po 58 latach nieobecności. W chwili objęcia kościół był bardzo zaniedbany, a budynek klasztorny znajdował się w stanie opłakanym (dziurawe dachy, ściany zewnętrzne odrapane, po prostu rudera). Niezwłocznie zabrano się do przeprowadzenia najkonieczniejszych remontów. Stopniowo różne instytucje i prywatni lokatorzy opuścili klasztor. W 1927 r. przeprowadzono gruntowną renowację świątyni. Od momentu rewindykacji rozpoczęto normalną pracę duszpasterską.Po drugiej wojnie światowej prace remontowo-inwestycyjne weszły w nową fazę nasilenia. Wykonano kapitalną restaurację dachów na budynku klasztornym (1947-8), zainstalowano centralne ogrzewanie w kościele (1955-6) i w klasztorze (1960), wykonano nową polichromię figuralną świątyni pędzla Zygmunta i Ireny Acedańskich, przy współudziale Władysława i Wandy Uklejów (1959). W latach 1968 -.70 zmieniło się najbliższe otoczenie klasztoru. Skurczył się mianowicie stan posiadania konwentu. Już wcześniej została przesądzona sprawa dawnego ogrodu, którego mimo starań po 1922 r. nie zwrócono klasztorowi, ponieważ zarząd miasta urządził w nim park publiczny. Ostatnio okrojono plac przykościelny na rzecz ulic, okalających kompleks zabudowań klasztornych i Placu Kościuszki. Równocześnie z pracami remontowymi, którymi wypełnione było całe niemal 60-lecie od chwili powrotu bernardynów, rozwijali ojcowie działalność duszpasterską we własnym kościele i w obcych świątyniach i to w dalekim zasięgu. Kościół klasztorny znowu wypełnił się po brzegi. Ożywiła się działalność organizacji religijnych, zwłaszcza Trzeciego Zakonu św. Franciszka. W okresie między pierwszą i drugą wojną światową nauczano religii w szkołach, wyjeżdżano w teren z rekolekcjami, zakładano po parafiach Drogę Krzyżową, erygowano w wielu miejscowościach gminy tercjarskie. Przez pewien czas spełniali bernardyni funkcje kapelanów więziennych. Po drugiej wojnie światowej zakres pracy duszpasterskiej jeszcze się zwiększył. Władza kościelna powierzyła duchownej opiece bernardynów chorych w miejskim szpitalu, przydzielono konwentowi do katechizacji większą ilość młodzieży szkolnej. Ojcowie podjęli głoszenie misji i rekolekcji w zasięgu, daleko wykraczającym poza obręb dekanatu piotrkowskiego i diecezji łódzkiej.
Klasztor oo. Jezuitów
Budowę zespołu klasztornego złożonego z kościoła p.w. Św. Franciszka Ksawerego, zabudowania gospodarcze i dwa Kolegia jezuici rozpoczęli w 1695 roku. Prace przerywane wydarzeniami wojny północnej i pożarami trwały praktycznie do kasaty zakonu w 1773 roku. Najciekawszą artystycznie budowlą jest zachowane w niezmienionym stanie od połowy XVIII wieku wyposażenie kościoła będące perłą sztuki późnego baroku. W ołtarzu głównym umieszczony jest obraz "Matki Boskiej Pocieszenia" nazywanej także Trybunalską. Obraz malowany na desce około 1600 roku, w XVII i XVIII wieku był umieszczany w kaplicy na ratuszu w czasie obrad Trybunału Koronnego.
Wielka synagoga
Budowla powstała w latach 1791 -1793 we wschodniej części miasta zwanej wtedy Wielką Wsią lub Żydowskim Miastem Piotrkowem W 1679 roku Gmina żydowska w Piotrkowie otrzymała od króla Jana III Sobieskiego przywilej zezwalający na budowę bóżnicy i lokalizacja cmentarza. Pierwsza bóżnica spłonęła około 1740 roku. Wielka synagoga powstała z fundacji Mojżesza Kocyka, a jej architektem był prawdopodobnie znany żydowski architekt Dawid Friedlander. Zniszczona w latach II wojny światowej została odbudowana przez polskie służby konserwatorskie. Od 1968 roku w synagodze mieści się Biblioteka Miejska. Wielka Synagoga w Piotrkowie Trybunalskim – synagoga znajdująca się w Piotrkowie Trybunalskim przy ulicy Jerozolimskiej 29, we wschodniej części miasta zwanej dawniej Wielką Wsią lub Żydowskim Miastem Piotrkowem.
Obecnie jest jedną z najlepiej zachowanych synagog w województwie łódzkim, jak i w całej Polsce, ze względu na swoją unikalną architekturę.
Synagoga została zbudowana w latach 1791-1793 na miejscu starej synagogi, z funduszy Mojżesza Kocyna. Projekt wykonał żydowski architekt Dawid Friedlander. W 1813 roku podczas wycofywania się wojsk napoleońskich, synagogę odwiedził francuski marszałek Louis Nicolas Davout, zaś w 1821 roku, car Aleksander I Romanow.
W 1854 roku synagoga została poważnie zdewastowana przez Rosjan. Po tym zdarzeniu synagogę gruntownie odnowiono, nadano liczne elementy w stylu mauretańskim oraz wzdłuż elewacji północnej i południowej dobudowano babińce. Pierwotnie jedyna sala dla kobiet znajdowała się na piętrze, nad przedsionkiem.
Po 1868 roku nastąpiła gruntowna przebudowa elewacji zachodniej, wysunięcie jej o 5 metrów do przodu i nadanie jej form orientalnych z dwiema wieżyczkami po bokach. Dzięki temu powiększono babiniec poprzez wprowadzenie dodatkowych galerii dla kobiet, wspartych na czworobocznych kolumnach.
Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę, bezpowrotnie niszcząc jej cenne wyposażenie. Po zakończeniu wojny o synagogę ubiegało się kilka instytucji, w tym Kongregacja Wyznania Mojżeszowego oraz Międzykomunalny Związek Szpitalnictwa w Piotrkowie, który chciał włączyć synagogę w skład pobliskiego szpitala św. Trójcy.
W 1954 roku Prezydium Miejskiej Rady Narodowej przekazało synagogę Klubowi Sportowemu "Unia", który urządził w niej salę sportową. W związku z protestami kongregacji żydowskiej, klub w 1955 roku zrezygnował z użytkowania synagogi. W tym samym roku budynek został przekazany Spółdzielni Pracy Ozdób Choinkowych "Szkło”.
W latach 1964-1967 synagoga została gruntownie wyremontowana oraz odrestaurowana i przeznaczona na siedzibę Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Adama Próchnika. W najbliższym czasie biblioteka zostanie przeniesiona do nowej siedziby, a synagoga zostanie wyremontowana i przeznaczona na inne cele kulturalne.
Na ścianie synagogi znajduje się tablica pamiątkowa z treścią w językach polskim, hebrajskim, jidysz oraz angielskim: "W tym budynku mieściła się kiedyś Wielka Synagoga. Ta tablica poświęcona jest pamięci Żydów piotrkowskich zamordowanych przez okupantów hitlerowskich w latach 1939-1945".
Murowany i orientowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta. Wewnątrz w zachodniej części znajduje się płytki przedsionek, z którego wchodzi się do głównej sali modlitewnej. Babiniec pierwotnie znajdował się nad przedsionkiem. Po przebudowie z 1854 roku zostały dobudowane wzdłuż elewacji północnej oraz południowej.
Orientalny charakter fasadzie głównej oraz elewacjom bocznym nadają spłaszczone łuki, szeroki fryz przesłaniający spadek dachu, wieńczące obramienia, zaakcentowane we wszystkich narożnikach fasady wieżyczki oraz rombowa siatka, która jest skromnym nawiązaniem do wzorów arabskich.
W sali głównej na wschodniej ścianie pierwotnie znajdował się bogato zdobiony, wykonany z drzewa gruszy Aron ha-kodesz. Po jego obu stronach znajdowały się rzeźbione lwy naturalnej wielkości, stojące na tylnych nogach i podtrzymujące złotą koronę na Torę, a na szczycie orzeł z rozpostartymi skrzydłami. Aron ha-kodesz otaczały rzeźbione postaci cherubinów, gałęzie roślin, na których wisiały instrumenty muzyczne, wzorowane na używanych w Świątyni Jerozolimskiej, inskrypcje hebrajskie oraz liczne motywy roślinne i biblijne.
Na ścianach znajdowały się bardzo okazałe polichromie, przedstawiające m.in. na ścianie zachodniej znaki zodiaku, Groby Patriarchów oraz Ścianę Płaczu. Ich autorem był Dawid Goldstein z Grocholic, obecnie części Bełchatowa. Pozostałe malowidła znajdujące się na ścianach północnej, południowej oraz wschodniej wykonał Dawid Friedlander, zapewne w 1816 roku.
Klasztor ss. Dominikanek
Na zachodniej partii murów obronnych Piotrkowa powstał w I połowie XVII wieku klasztor ss. Dominikanek z fundacji Katarzyny Warszyckiej podjętej w 1627 roku. Mimo oporu mieszczan, klasztor został dobudowany do murów obronnych i dzięki temu ten fragment zachował się do naszych czasów. Barokowa budowla klasztoru wraz z kościołem i fragmentem murów obronnych tworzy malowniczy układ architektoniczny w centrum miasta. Wnętrze kościoła posiada wyposażenie z XVII i XVIII wieku, a sklepienie nawy głównej jest ozdobione bogatymi stiukami barokowymi.
Klasztor dominikanek powstał dzięki Katarzynie z Rokszyc Warszyckiej, podkomorzynie sieradzkiej, która w roku 1608 przeznaczyła na sprowadzenie zakonnic odpowiednie fundusze. Dominikanki – w sile 7 – trafiły do Piotrkowa z Sochaczewa w roku 1626.
Na początku zamieszkały w małym domku – żywiła je podkomorzyna, przysyłając z Rokszyc posiłki. Głównym celem dominikanek było nauczanie dziewcząt. Z dokumentów historycznych wynika, że ich klasztor był pierwszym zakładem naukowym w Piotrkowie.
Jednak już po roku skromny przybytek uległ pożarowi, co znacznie przyspieszyło budowę klasztoru. Budynek został zniszczony w roku 1648 na skutek wielkiego pożaru, a 9 lat później w trakcie najazdu Szwedów.
W odbudowę obiektu zaangażował się syn fundatorki, kasztelan krakowski Stanisław Warszycki. Remont zakończył się w roku 1673.
Późniejsze losy klasztoru również były burzliwe – podczas zaborów rząd pruski zabrał dobra klasztorne i zamknął nowicjat, który udało się reaktywować dopiero w roku 1818. Ale już w...
magik123456