Chwasty-ziołami.pdf

Wszystko o niczym, czyli nic o wszystkim

Chwasty-ziołami

Chwasty s± to te ro¶liny, których zalety jeszcze nie zostały odkryte". (Ralph Waldo Emerson)

Warto¶æ ziół leczniczych, z których wiêkszo¶æ jest zaliczana do chwastów, została ju¿ od kilkudziesiêciu

lat odkryta i doceniona przez fitoterapiê. Doniosło¶æ tego odkrycia ogranicza jednak fakt, ¿e ziół jest

coraz mniej, s± bowiem niszczone w programie nieustêpliwej walki z chwastami. A te, którym udaje siê

jeszcze przetrwaæ, rosn± na glebie tak ska¿onej i zdegradowanej substancjami chemiczymi, ¿e zatracaj±

swoj± dobroczynn± siłê przywracania zdrowia.

Dopiero w krajobrazie ekologicznym ¶rodowisko przyrodnicze uzyskuje swoje naturalne wła¶ciwo¶ci. A

ro¶liny w naturalnym ¶rodowisku nie rosn± w odosobnieniu i izolacji, lecz w otoczeniu innych organizmów

ro¶linnych i zwierzêcych. Wszystkie one powi±zane s± wzajemnymi zale¿no¶ciami i wzajemnym

oddziaływaniem. Rolnicy i ogrodnicy, którzy odkryli ju¿ i docenili donisło¶æ prawidłowo¶ci rz±dz±cych

zespołami ekologicznymi, wykorzystuj± zdrowsze plony i równocze¶nie zdobywaj± nowe, ciekawe i

po¿yteczne do¶wiadczenia.

W tej chwili wiadomo ju¿, ¿e zioła cenne s± nie tylko jako leki, ale ¿e maj± wielostronn± przydatno¶æ w

rolnictwie. Mo¿na je wykorzysywaæ jako ro¶liny ochronne dla ró¿nych gatunków uprawowych, stosuj±c

umiejêtnie zasadê s±siedztwa ro¶lin. Wtedy zioła podtrzymuj± wzrost i rozwój ro¶lin jadalnych, chroni± je

przed chorobami i szkodnikami, poprawiaj± ich walory zdrowotne, pokarmowe i smakowe. Rozmieszczane

ze znajomo¶ci± ich wzajemnego oddziaływania, podnosz± zarówno ilo¶æ jak i jako¶æ zebranych plonów.

Przy stosowaniu zabiegów pielêgnacyjnych zioła s± nieocenionym surowcem do sporz±dzania oprysków

przeciwko chorobom i szkodnikom ro¶lin uprawnych. Niektóre z nich mog± byæ cennym składnikiem

kompostu ze wzglêdu na bogat± zawarto¶æ fosforu, potasu, azotu i wapnia. Wiele ziół nadaje siê te¿

doskonale jako przyprawy do potraw, bo podnosz± ich warto¶æ smakow± i zdrowotn±. A do tego jeszcze

ozdabiaj± krajobraz, dodaj± mu urody i piêknego zapachu.

Uporczywe zachwaszczenie i choroby ro¶lin uprawnych s± wynikiem załamania równowagi mineralnej i

organicznej w glebie na skutek stosowania ¶rodków chemicznych. Te zjawiska w przeszło¶æi nie

wystêpowały nigdy w takim zakresie i w takim nasileniu jak obecnie, odk±d wprowadzono nowoczesne

metody uprawy roli. Zioła wykorzystywane umiejêtnie i rozumnie staj± siê bardzo istotnym,

konstruktywnym elementem rolnictwa ekologicznego. Utrzymywanie równowagi w populacji ró¿nych ziół i

owadów uniemo¿liwia takie rozprzestrzenianie siê jednego gatunku, aby mogło zagroziæ uprawom i

zmuszało do stosowania drastycznych, toksycznych ¶rodków ochrony.

Toleruj±c zioła na polu nie mo¿na oczywi¶cie dopu¶ciæ do tego, aby zdominowały ro¶liny jadalne. Ale

okazuje siê, ¿e małe ich kêpki pozostawione tu i tam, maj± zaskakuj±co korzystny wpływ na cało¶æ

zbiorów. Rozgałêzione korzenie chwastów przenikaj± do podglebia i spulchniaj± je, co ułatwia korzeniom

ro¶lin uprawnych wnikanie głêbiej ni¿ zwykle w poszukiwaniu wody i pokarmu. Za po¶rednictwem

kapilarów z podglebia do wy¿szego poziomu gruntu przenika wilgoæ, z której mog± korzystaæ ro¶liny

maj±ce krótszy system korzeniowy. Głêboko korzeni±ce siê chwasty, takie np. jak lebioda i oset,

wydobywaj± z ni¿szszych warstw gleby składniki mineralne, które osadzaj± siê w łodygach, a po ich

zwiêdniêciu wracaj± do wy¿szych warstw gleby. Staj± siê wtedy dostêpne dla płycej siêgaj±cych korzeni

ro¶lin jadalnych. W ten sposób składniki mineralne i pierwiastki ¶ladow, wyczerpywane przez ro¶liny

uprawowe, zostaj± z powrotem odzyskane. Aby nie dopu¶ciæ do nadmiernego rozprzestrzeniania siê

chwastów, nale¿y pozwoliæ im osi±gn±æ pełny wzrost, ale usun±æ je z pola, zanim wydadz± nasiona. Niech

po ¶ciêciu przywiêdn± przez kilka dni, a nastêpnie mo¿na je przeznaczyæ na kompost lub przyoraæ na

zielony nawóz. Ale chwasty, które ju¿ wydały nasiona, mog± byæ u¿yte tylko do kompostu, aby w

wysokiej temperaturze pryzmy kompostowej ich nasiona zostały zniszczone.

Zaobserwowano ciekawy fakt, ¿e chwasty niejednokrotnie gromadz± te składiki, których szczególnie

brakuje w glebie. Na przykład babka zwyczajna, która najlepiej ro¶nie na glebie ubogiej w fosfor, zawiera

w tkankach du¿o fosforu. Dlatego takie chwasty powracaj±c do gleby udostêpniaj± ro¶linom jadalnym

zgromadzone substancje mineralne. Chwasty poprawiaj± równie¿ strukturê gleby. Ich rozgałêzione

korzenie pozostawiaj± włóknist± substancje organiczn±, która rozkładaj±c siê wzbogaca w próchnicê

wierzchni± warstwê gleby i podglebia. Poza tym po korzeniach pozostaj± kanaliki do lepszego nawil¿ania i

przewietrzania gleby. Na przykład rozkładaj±cy siê system korzeniowy mniszka lekarskiego tworzy

podziemne knały, zawbiaj±ce d¿d¿ownice, które z kolei wzbogacaj± glebê odchodami. Poprawa struktury

gleby sprzyja te¿ swobodnemu rozwojowi mikroorganizmów glebowych, niezbêdnych do tego, aby ziemia

rodziła nowe plony.

Nie wszystkie zalety ziół zostały ju¿ odkryte i rozpoznane, ale o wielu z nich dokładnie wiedomo, jakie

maj± wła¶ciwo¶ci i czym mog± siê przysłu¿yæ w ekologicznych uprawach. Oto niektóre z nich:

Wszystko o niczym, czyli nic o wszystkim

Nagietek (Tagetes). Nie tylko zdobi ogród wygl±dem i zapachem, ale bardzo skutecznie zwalcza nicienie.

Do¶wiadczenia wykazały, ¿e nagietek w ci±gu tzrech lat radykalnie usuwa nicienie ł±kowe, a rozwój

innych nicieni, atakuj±cych ziemniaki, truskawk, ró¿ê i ro¶liny cebulowe hamuje ju¿ w ci±gu jednego

roku, nie szkodz±c ptzy tym ro¶linom. W tym celu nale¿y posiaæ nagietek jako wsiewkê w dwa tygodnie

lub trochê pó¼niej po tej ro¶linie, któr± on ma chroniæ. Mo¿na te¿ siaæ go co drugi rok, na przemian z

ro¶lin± zaatakowan± przez nicienia. Niszcz± je substancje wydzielane przez korzenie nagietka, które

wydzielaj± siê powoli i dlatego nagietek musi rosn±æ przez cały sezon, aby utrzymaæ trwałe, nieprzerwane

oddziaływanie. Wsiewki mog± nie przynie¶æ widocznego efektu od razu po pierwszym roku, ale w

nastêpnych latach skutek jest bardzo wyra¼ny.

Nicienie atakuj±ce ogórki mo¿na zwalczaæ skutecznie opryskami z roztworu cukru. Zagotowaæ pół szklanki

cukru w dwóch szklankach wody. Zmieszaæ, ostudziæ i rozcieñczyæ w 10 litrach wody. Tym roztworem

opryskiwaæ ogórki. Roztwór paruj±c zostawia na nicieniach cieniutk± warstwê cukru, która je wysusza i w

ten sposób niszczy. Cukier przyci±ga jednocze¶nie pszczoły, zapewniaj±c ogórkom dobre zapylenie i

rekordowe zbiory. Taki oprysk wart jest wypróbowania, nawet je¿eli nie podejrzewamy obecno¶ci nicieni.

Nagietek chroni fasolê przed paso¿ytami, a tak¿e hamuje rozrastanie siê chwastów, szczególnie powoju i

bluszczyka kurdybanka. Pomidory z wsiewkami nagietka rosn± lepiej i plonuj± obficiej.

Skrzyp polny (Equisetum arvence) ma wyj±tkow± zdolno¶æ do gromadzenia krzemionki i kobaltu. Z tego

powodu jest cennym składnikiem kompostu, bo wzbogaca go o te wła¶nie substancje. Z zarodnikowych

kłosów skrzypu polnego sporz±dza siê preparat biodynamiczny 508, słu¿±cy do oprysków ro¶lin i gleby.

Mo¿na równie¿ sporz±dzaæ napary do oprysków z suszonych li¶ci skrzypu: 2-3 ły¿ki ziela gotowaæ w 3

szklankach wody przez 25 minyt, odstawiæ ma 10 minut, a potem rozcieñczyæ w kilku litrach wody.

Opryskiwaæ chore lub pora¿one ro¶liny. DObre skutki uzyskuje siê w zwalczaniu ple¶ni zbo¿owej, chorób

grzybowych, zwijania siê li¶ci na brzoskwiniach oraz ple¶ni na warzywach, winogronach i owocach

pestkowych. Opryski ze skrzypu działaj± łagodnie, ale szybko, nie uszkadzaj±c ¿ycia w glebie. Ponadto

wzmacniaj± tkanki ro¶lin.

Pokrzywa (Urtica dioica) słu¿y do sporz±dzania preparatu biodynamicznego 504, stosowanego jako jeden

z wkładów do kompostu. ROsn±ca w pobli¿u upraw pokrzywa odstrasza szkodliwe owady, wzmaga

odporno¶æ na ¶limaki, and¿eliki i waleriany. Dwu- lub tzrykrotne opryski naparem z pokrzywy skutecznie

zwalczaj± mszyce na warzywach korzeniowych. Skrapianie pryzmy kompostowej tym naparem

przyspiesza humifikacjê. Pokrzywa nerwana przed osi±gniêciem pełnej dojrzało¶ci jest równie¿ cennym

składnikiem kompostu, zawiera bowiem du¿o ¿elaza oraz amoniak i kwas wêglowy, które s± czynnikami

aktywizuj±cymi masê kompostow±. Pomaga przy przechowywaniu owoców, chroni±c je przed

ple¶nieniem, poniewa¿ ma wła¶ciwo¶ci bakteriobójcze. Owoce przechowywane w sianie z pokrzywy

szybciej dojrzewaj±. Młode listki pokrzywy s± zdrowym i smacznym składnikiem wiosennej sałatki, razem

z listkami z młodego chrzanu, szpinaku i zielonej sałaty. Warto wiêc, je¿eli ma siê na to do¶æ miejsca,

przeznaczyæ na pokrzywy teren gdzie¶ w pobli¿u ogrodu.

Bazylia ogrodowa (Ocimum basilicum) pomaga w zwalczaniu szkodników oraz chorób atakuj±cych

pomidory. Podobnie jak nagietek poprawia ich wzrost i aromat. Poniewa jest ro¶lin± niewielk± (do 10

cm) lepiej sadziæ j± wzdłu¿ grz±dek pomidorów ni¿ pomiêdzy krzkami. Bazylia odpêdza równie¿ muchy i

komary. Ceniona jest przez smakoszy jako ziele przyprawowe, nadaje siê do zup, sałatek, dañ z sera,

jajek i pomidorów oraz duszonych warzyw.

Ogórecznik (Borago officinalis) glebê na której ro¶nie zasila obficie potasem i wapniem. Szczególnie

celowe jest obsadzanie ogórecznikiem upraw truskawek, które tych pierwiastków bardzo potrzebuj±, a

s± szczególnie wra¿liwe na chlor zawarty w solach potasowych. Odstrasza równie¿ szkodniki atakuj±ce

pomidory. Ponadto ogórecznik nalezy do ro¶lin miododajnych, bardzo chêtnie odwiedzanych przez

pszczoły, i to od rana do wieczora, nawet w chłodne jesienne dni. Jeden kwiat wydziela do 12mg nektaru,

a podcinaj±c lub podkaszaj±c ro¶liny mo¿na przedłu¿yæ ich kwitnienie do jesieni. Pszczoły odwiedzaj±ce

ogórecznik nie omijaj± te¿ rosn±cych w pobli¿u truskawek, które po wydaniu owoców wymagaj±

zapylenia przez owady. Ju¿ nawet 5 pszczół na 1 m2 zbieraj±cych pyłek i nektar zapewnia dobre

zapylenie kwiatów, a wiêc bogaty plon owoców. Suszone ziele ogórecznika słu¿y jako lek w zapaleniu

błon ¶luzowych przełyku i gardła.

Nasturcja (Tropaeolum) posadzona razem z dyni± chroni j± przed szkodnikami. Ma korzystny wpływ na

ziemniaki, rzodkiewkê oraz wszystkie warzywa kapustne. Rosn±c pod jabłoniami chroni je przed inwazj±

mszyc. Od mszyc uwalnia równie¿ brokuły. Zaobserwowano, ¿e mszyce unikaj± drzew owocowych,

dookoła których rosn± nasturcje. Przypuszcza siê, ¿e nie lubi± one ¿ółtego koloru kwiatów nasturcji i to je

odstrzasza od ro¶lin rosn±cych pod nimi. Nasturcja, podobnie jak gorczyca, zawiera lotne olejki

eteryczne, przyci±gaj±ce owady. Umo¿liwia to tworzenie tak zwanych upraw pułapek. Owady składaj± w

nich jajeczka, a wtedy nale¿y zniszczyæ całe ro¶liny zanim jajka siê wylêgn±. W ten sposób odci±ga siê

Wszystko o niczym, czyli nic o wszystkim

owady od kapusty, kalafiorów, brukselki, rzodkiewek. Naturalnym wrogiem mszyc s± biedronki wzmagaj±

swoj± aktywno¶æ w ich niszczeniu.

Krwawnik pospolity (Achillea millefolium) słu¿y do przyrz±dzania preparatu biodynamicznego 502,

u¿ywanego jako wkład do kompostu. Jako ro¶lina s±siaduj±ca wzmaga odporno¶æ na paso¿yty i ogóln±

¿ywotno¶æ upraw. Wystarczy kilka ro¶lin krwawnika posadzonych w paru miejscach na polu, aby uzyskaæ

dobroczynny wpływ na plony. Wzmaga siłê uzdrawiaj±c± ro¶lin w pobli¿u innych ziół lecznieczych, m.in.

działa przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie.

Tymianek (Tymus vulgaris) nale¿y wraz z majerankiem do znanych od dawna i cenionych przypraw

kulinarnych. Dodawany do upraw ułatwia ich strawienie. Posadzony w ogrodzie w pobli¿u kapusty

odstrasza atakuj±ce j± g±sielnice. Rozrzucony w kilku kêpkach na polu uwydatnia walory aromatyczne

innych ziół. Wyci±gi z tymianku stosuje siê w nie¿ycie górnych dróg oddechowych.

Lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale) rozrzucony kêpkami w kilku miejscach ogrodu wpływa

korzystnie na zdrowotno¶æ i aromat innych ro¶lin. Jest znakomit± przypraw± do potraw, mo¿e zastêpowaæ

sól. Pobudza wydzielanie soków trawiennych, reguluje wła¶ciw± fermentacj± i przeciwdział± wzdêciom.

Szałwia (Salvia officinalis) chroni kapustê i inne kapustne przed bielinkiem kapustnikiem i sprawiam ¿e

kapusta jest smaczniejsza i bardziej soczysta. Dobrze wpływa równie¿ ma marchew, szczególnie gdy

ro¶nie razem z rozmarynem. ¬le natomiast działa na ogórki, które w ogóle nie lubi± blisko¶ci

aromatycznych ziół, a szałwi szczególnie. Kwiaty szałwi wydzielaj± bardzo obficie nektar i dlatego nale¿y

ona do ro¶lin wybitnie miododajnych. W lecznictwie ma bardzo wszechstronne zastosownaie zewnêtrzne i

wewnêtrzne.

Cz±ber ogrodowy (Satureia hortensis) znany jest z tego, ¿e jako s±siad na grz±dce doskonale chroni

fasolê przed chrz±szczmi. Posadzony razem z zielon± fasolk± poprawia jej wzrost i aromat. Równie

dobrze podnosi smak gotowanej fasoli. Cz±ber chroni równie¿ cebulê, chocia¿ fasola i cebula nie lubi±

nawzajem swojej blisko¶ci. Jako przyprawa i lek ułatwia przyswajanie składników pokarmowych.

Miêta pieprzowa (mentha piperita) chroni kapustê przed g±sienicami. Odpêdza równie¿ mszyce, poniewa¿

mrówki, które pielêgnuj± mszyce na ro¶linach, nie znosz± zapachu miêty. Wyci±gii napary z miêty stosuje

siê w zaburzeniach trawiennych. Ochłodzony napar az miêty skutecznie gasi pragnienie, zwłaszaszcza w

czasie upału.

Hyzop lekarski (Hyssopus officinalis). ¯wywopłot z kwitn±cego hyzopu przepiêknie zdobi ogród. Hyzop

nale¿y do najbardziej miododajnych ro¶lin, a miód z niego do najsmaczniejszych i najbardziej

aromatycznych. Kwitnie od połowy lipca do koñca sierpnia, jego wydajno¶æ miodowa dochodzi do 500 kg

z hektara. Sadzony w pobli¿u winoro¶li podnosi jej plony, a w pobli¿u kapusty odpêdza bielinki

kapustniki. Jako zioło lecznicze działa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjne, zalecany jest w dolegliwo¶ciach

układu oddechowego i przewodu pokarmowiego.

Bylica piołun (Artemisia absinthium) nadaje siê najlepiej jako ro¶lina okalaj±ca ogród, jest bowiem bardzo

dekoracyjna. Jej aksamitne, srebrzyste li¶cie harmonizuj± szczególnie piêknie z jaskrawym kolorem

posadzonych razem z ni± kwiatów, np. czerwonej pelargonii. Odstrasza przy tym muchy i motyle,

szkodniki ro¶lin uprawnych, szczedólnie kapustnych. Jednak wewn±trz ogrodu nie nale¿y jej sadziæ,

poniewa¿ ma niekorzystny wpływ na niektóre zioła, np. kminek, any¿, koperek i szałwiê.

Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla). Z rumianku sporz±dza siê preparat biodynamiczny 503. W

ogrodzie jest doskonałym s±siedztwem dla cebuli i kapusty, poprawia ich wzrost i zapach. Ale trzeba go

siaæ dosyæ rzadko - odległo¶æ miêdzy ro¶linkami powinna wynosiæ około 5 m. Rownie korzystnie działa

rumianek na pszenicê, posiana razem z nim lepiej plonuje i ma pełniejsze kłosy. Ale te¿ w niezbyt du¿ej

ilo¶ci, najlepiej w proporcji 1:100. Kwiiaty rumianku moczone w wodzie przez dzieñ lub dwa słu¿± do

sporz±dzaia oprysków zwalczaj±cych wiele chorób u ro¶lin, poniewa¿ rumianek, podobnie jak krwawnik

zawiera przeciwbakteryjn± i przeciwzapaln± substancje - chamazulen. Te same wła¶ciwi¶ci sprawij±, ¿e

napar z ruminku działa leczniczo równie¿ w dolegliwo¶ciach ludzi i zwierz±t. Zwalcza biegunkê u ciel±t, a

stosowany do okładów leczy uszkodzone racice. Pchły unikaj± posłania psa posypanego suchym zielem

rumianku. Gotuj±c 3-4 ły¿ki rumianku w 1/2 litrze wody przez 20 minut uzyskuje siê doskonały wywar do

płukania włosów. Wywar ten lekko rozja¶nia blond włosy i nadaje im miły delikatny zapach.

Mniszek lekarski (Taraxacum officinale) przyczynia siê do w znacznym stopniu do naturalnego

wytwarzania próchnicy, poniewa¿ w glebie dookoła mniszka chêtnie przebywaj± d¿d¿ownice. Jego

korzenie siêgaj± na półtora metra w gł±b ziemi i dlatego nie jest on gro¼nym konkurentem dla ¿adnej z

rosn±cych w pobli¿u ro¶lin. Odwrotnie, przynosi korzy¶ci wydobywaj±c z głêbi ziemi niedostêpne dla nich

substancje mineralne, szczególnie wapñ, który został przedtem spłukany w gł±b ziemi i jest niedostêpny

Wszystko o niczym, czyli nic o wszystkim

dla ro¶lin o krótszych korzeniach. Gdy mniszek ginie, jego korzenie zostawiaj± w ziemi kanały

umo¿liwiaj±ce d¿d¿ownicom przenikanie głêbiej ni¿ w innych warunkach, a one penetruj±c glebê

spulchniaj± i wzbogacaj± jej głêbsze warstwy. Inn± zalet± mniszka jest to, ¿e wydziela gaz etylenowy,

który ograniczaj±c rozrastanie siê uprawianych w pobli¿u ro¶lin, przyczynia siê tym samym do

wcze¶niejszego dojrzewania ich kwiatów i owoców.

Walory lecznicze mniszka s± do¶æ powszechnie znane i doceniane. Wywar z korzeni mniszka ma

zastosowanie w schorzeniach w±troby i dróg ¿ółciowych jako ¶rodek ¿ółciopêdny i pobudzaj±cy trawienie.

Pomocniczo stosowany przy niewydolno¶ciach nerek i obrzêkach, w kamicy nerkowej, zwłaszcza

szczawianowej i fosforanowej.

Kminek zwyczajny (Carum carvi). Poniewa¿ nasiona kminku do¶æ długo kiełkuj±, najlepiej jest siaæ je

razem z grochem. Po zebraniu grochu zabrnowaæ pole i wtedy dopiero kminek zacznie wschodziæ. Wymaga

on gleby zasobnej i wilgotnej. Nie lubi s±siedzwa koperku. Jest popularn± przypraw± aromatyczn± do

potraw, dodaje im smaku i ułatwia trawienie.

Majeranek (Majorana hortensis) nale¿y zapewne do najstarszych ziół przyprawowych. Spo¶ród kilku

odmian majeranku najlepiej znany jest majeranek ogrodowy, obok pochodz±cej z tej samej rodziny

botanicznej, lebiodki pospolitej (Origanum vulgare). Majeranek ma bardzo przyjemny i trwały zapach,

poprawiaj±cy smak wielu potraw. Nieznacznie pobudza wydzielanie soków ¿oł±dkowych i ogranicza

nadmiern± fermentacjê w przewodzie pokarmowym. Jest wiêc nieocenion± przypraw± kulinarn± smaczny

i zdrowy. W ogrodzie ro¶nie łatwo i kiełkuje bez kłopotów. Ma korzystny wpływ na rosn±ce w pobli¿u

ro¶liny, poprawia ich wzrost i aromat.

Jałowiec pospolity (Juniperus communis). Drobne, okr±głe owoce jałowca odznaczaj± siê przyjemnym

aromatem i s± znakomit±, choæ mo¿e niezbyt docenian±, przypraw± kulinarn±. Jałowiec działa lekko

moczopêdnie i hamuje resorpcjê jonów sodowych i chlorkowych. Zwiêksza te¿ wydzielanie soków

¿oł±dkowych i ¿ółci, ogranicza nadmiern± fermentacjê w jelitach. Jest ponadto silnie bakteriobójczy. Z

jałowca, kminku i majeranku zmielonych i poł±czonych razem w równych czê¶ciach otrzymuje siê

aromatyczn±, zdrow± i nieagresywn± w smaku przyprawê do wielu potraw.

Chrzan i ziemniaki maj± na siebie wzajemny korzystny wpływ. Krzaczki chrzanu nale¿y umieszczaæ tylko

w rogach pola ziemniaczanego i wykopywaæ przy koñcu lata, aby siê zanadto nie rozprzestrzeniły.

Ziemniaki rosn± wtedy zdrowsze i odporniejsze s± na choroby. Napar z li¶ci chrzanu stosowany do

oprysków jabłoni daje dobre efekty przy zwalczaniu niektórych szkodników.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: