Tadeusz Parnowski
Proces pracy nad podręcznikiem
Praca nad podręcznikiem jest wynikiem wysiłku dużego zespołu. Produkt końcowy tej pracy – podręcznik jest rezultatem nakładających się etapami na siebie czynności, które powinny się harmonijnie uzupełniać.
1. Kolejność etapów pracy nad podręcznikiem
Kolejność pracy nad podręcznikiem wyznacza życie. U podstaw stoi zwykle inicjatywa wydawnictwa, inspirowana przez potrzeby systemu oświatowego. Następnie do głosu dochodzi autor pracujący w określonych uwarunkowaniach. Z rąk autora odbiera maszynopis wydawnictwo, które dokonuje zarówno zabiegów oceniających jak i czynności redakcyjnych i edytorskich. W przypadku podręczników szkolnych działa na etapie redakcyjnym czynnik aprobaty urzędowej. Wreszcie podręcznik przechodzi do rąk dystrybutora a kolejno do adresata: ucznia lub studenta.
2. Proces pracy nad podręcznikiem w postaci łańcucha zależności:
Inicjatywa wydawnictwa – autor – wydawnictwo – aprobata urzędowa (podręcznik szkolny) – dystrybutor – adresat: uczeń/student
3. Proces pracy nad podręcznikiem obejmuje:
a) czynności/plan produkcyjny
b) roczny plan wydawniczy (w nim znajduje odpowiednie miejsce każdy tytuł wydawniczy przewidziany do wydania w określonym roku kalendarzowym)
c) plan redakcyjny (planowania zestawu tytułów, nad którymi poszczególne zespoły będą pracowały w określonym czasie)
4. Inicjacja podręcznika:
a) podręcznik powstaje wyspecjalizowanych wydawnictwach
b) zawód wydawcy – jest fachem złożonym i wymaga wielu kompetencji:
· jako producent książek wydawca musi znać się na różnych rodzajach technik poligraficznych
· musi posiadać wiedzę materiałową z zakresu papiernictwa i chemigrafii
· musi znać się na publikowanych treściach
· musi być kompetentny w przedmiocie swoich wydawnictw politycznych, literackich czy naukowych
· musi być działaczem-ideologiem (wrażliwy na skutki swej działalności, wyczuwający zbiorowe potrzeby, biorący na siebie współodpowiedzialność za stan społeczny wiedzy i kultury)
c) inicjatorem podręcznika może być:
- wydawca (najczęściej)
- autor (rzadziej)
- zespół naukowo-dydaktyczny (czasami)
- instytucja <instytut, zakład>(czasami)
5. Problemy związane z pracą autora podręcznika to:
a) koncepcja podręcznika, na którą powinna składać się propozycja merytorycznego zakresu materiału, ujęcia go w odpowiednią strukturę, zgodną zarówno z logiką przedmiotu nauczania, programem jaki i zasadami procesu myślenia i zapamiętywania. U podstaw koncepcji lec musi decyzja wyboru założeń dydaktycznych. Wymaga się także odpowiedniego układu treści podręcznika i jego części składowych oraz właściwego dokonywania ćwiczeń i poleceń samodzielnej pracy.
b) stosunek do programu ( program nauczania stanowi dla podręcznika podstawowy materiał normatywny. Intencją wiodącą byłoby uwypuklenie indywidualności autora podręcznika w zgodzie z podstawowymi założeniami programu bez konieczności zbyt rygorystycznego przestrzegania jego litery)
c) namysł nad potrzebnymi autorowi predyspozycjami (wymaga się od autora gruntownej wiedzy w danej dyscyplinie, rozróżnienie w niej zagadnień podstawowych i wtórnych, umiejętność ujęcia strukturalnego, zrozumienie potrzeb nauczyciela i kierowanie nim w odpowiedni sposób, połączenie talentu z żmudną warsztatową pracą oraz posiadania wiedzy pedagogicznej i psychologicznej)
d) praca indywidualna czy kolektywna ( problem dotyczy sprawy indywidualnego lub zbiorowego autorstwa podręczników. Na poziomie szkoły podstawowej zakres wiedzy merytorycznej podręczników nie wymaga pogłębionej specjalizacji autora. Zakłada się, że autor posiada wystarczającą wiedzę merytoryczną i metodologiczną, by sam przygotował podręcznik. Autor „pojedynczy” przeważa zdecydowanie tam, gdzie przedmiot nauczania jest dość jednorodny np. historia, geografia, nauka o przyrodzie. Natomiast spółki autorskie obserwujemy często w podręcznikach do języka polskiego (warstwa czytankowo-literacka, warstwa nauki o języku oraz ćwiczenia w mówieniu i pisaniu). Podręczniki akademickie przygotowywane są przez zespoły autorskie.
e) subiektywizm a obiektywizm w ujęciu materiału
f) styl współpracy z recenzentami i wydawnictwem
6. Praca redakcyjna
I. Merytoryczne zespoły redakcyjne i ich obowiązki:
- krytyczne ustosunkowanie się do treści i sposobu ich ujęcia czyli formy dzieła do sprawdzenia ścisłości zawartych w nich danych cyfrowych, definicji rzeczowych, cytatów, faktów, dat historycznych, wzorców oraz innych danych merytorycznych
- wydawca podręczników wraz z autorem jest odpowiedzialny za podręcznik i za rolę jaką podręcznik ten winien spełniać w systemie nauczania
- redaktor odpowiedzialny „prowadzący” jest gospodarzem tytułu, który został mu powierzony. W tym charakterze występuje zarówno w stosunku do autora i recenzentów jak i w stosunku do swych kolegów: redaktora grafika oraz redaktora technicznego.
Do kompetencji redaktora odpowiedzialnego należą:
a) określenie wspólnie z autorem koncepcji edytorskiej podręcznika
b) ustalenie w jej ramach zakresu i sposobów pracy redaktora grafika
c) opracowanie łącznie z redaktorem technicznym założeń typograficznych
d) towarzyszenie procesowi realizacji tych założeń na etapie druku (korekty) oraz opieka nad procedura recenzji i aprobat.
- studium pracy redaktora odpowiedzialnego zazębia się z działalnością redaktora graficznego i technicznego; stojąc na stanowisku, że gospodarzem tytułu jest redaktor odpowiedzialny, musimy postulować inicjowanie przez niego trójporozumienia (redaktor odpowiedzialny, redaktor graficzny, redaktor techniczny)
- uczestnicy trójporozumienia mają rozstrzygnąć sprawy bardzo rozmaite: format podręcznika, jego wyposażenie ilustracyjne ( ilość ilustracji, ich rodzaj, funkcja dydaktyczna), jego wyposażenie typograficzne ( czcionka, zróżnicowanie zależne od potrzeb dydaktycznych, układ kolumn, sygnały graficzne określające stopień ważności tekstu), jego ewentualną obudowę, edytorski sposób powiązania z nią podręcznika ( zeszyty, zadania ćwiczebne, zestawy dodatkowych ilustracji.
Do kompetencji redaktora technicznego należy:
a) utrzymywanie bezpośredniego i pośredniego kontaktu z pracą w drukarni w zakresie wykonania składu tekstu i reprodukcji materiału ilustracyjnego, odpowiednio do przyjętej techniki poligraficznej (druk wypukły, offset, wklęsłodruk)
Redaktor techniczny musi się wykazywać: wrażliwością estetyczną, operatywnością, dokładnością, cierpliwością i nawiązywanie kontaktów. Redaktor techniczny poznając ogólne treści książki może określić jak ma być wykonany skład tekstu czyli dokonać wyboru kroju pisma, określić zastosowanie odpowiednich wielkości i odmian czcionki dla logicznego zróżnicowania tytulatury.
Redaktor techniczny powinien zapoznać redaktora prowadzącego ze swoimi propozycjami układu typograficznego książki. Redaktor techniczny adiustuje maszynopis, załącza szkice i krótkie opisy swych wymagań pod adresem drukarni. Umieszcza on wszystkie dane o książce w typowych ramach. Redaktor techniczny wykonuje mankiety łamania i udziela imprimatur, czyli podpisania do druku przez autora i redaktora, zamykając określony cykl pracy w wydawnictwie. Redaktor techniczny powinien być w kontakcie z drukarnią w trakcie druku podręcznika, musi kontrolować pierwsze wydrukowane arkusze.
7. Grafika
Do ważnych zadań redakcji graficznej należy wypracowanie stylu szaty graficznej wydawnictwa.
Do założeń ogólnych zaliczyć można następujące zagadnienia:
a) terminem „grafika podręcznikowa” określać będziemy jego ilustracyjne oraz te opracowania graficzne, które wspomagają kontakt z podręcznikiem, tworząc możliwości szybkiego porozumienia z czytelnikiem na temat przeznaczenia książki i jej zawartości. Należeć tutaj mogą graficzne rozwiązania obwoluty, okładki oraz karty tytułowe. Należeć też mogą, rzadziej spotykane, pomyślane ozdobnie otwarcia i zakończenia rozdziałów lub części np. symbole lub inicjały opracowane graficznie.
b) grafika podręcznikowa i jej cele:
- ma ułatwiać i przyśpieszać proces przyswajania i przeżywania treści podręcznika przez wykorzystanie wzrokowej pamięci dzieci i młodzieży
- ma uwypuklać treści szczególnie ważkie idąc w ten sposób w sukurs strukturalizacji treści (cokolwiek to znaczy, czyli „wtf”J)
- ma urozmaicać tok wykładowy w sposób właściwy dla możliwości percepcyjnych odbiorcy ( chodzi tu o celowo stosowane różne rodzaje ilustracji na różnych szczeblach drabiny oświatowej)
- ma przyczyniać się do rozbudzenia i utrwalania wrażliwości estetycznej
c) grafika podręcznikowa ma charakter użytkowy i jest podporządkowana określonym zadaniom
d) należy traktować ilustracje podręcznikowe i inne detale graficzne jako immanentną część jego treści; ilustracje nie są więc przydatkiem, ale zwłaszcza w klasach starszych i na uczelni wtopione są w tok wykładowy, są wizualnym środkiem przekazu, kontynuacją wykładu werbalnego
e) proporcja ilościowa między treścią werbalną, a ilustracyjną wymaga indywidualizowania zależnie od przedmiotu nauczania i szczebla szkoły; należy stosować tutaj rozsądną miarę dydaktyczną. Nadmiar ilustracji i przekształcanie podręcznika w komiks nie jest pożądane, rozprasza bowiem uwagę uczącego się, może prowadzić do spłycenia odbioru i do takiego rozbiegania kolumny lub rozkładówki, że zapanowanie nad tym w imię logicznego układu treści może być utrudnione.
f) opracowanie graficzne podręcznika staje się często wyznacznikiem wizualnym serii lub ciągu, dzięki temu odgrywa rolę środka szybkiego porozumiewania się z czytelnikiem i tworzy w stosunku do samego podręcznika poczucie swojskości,
g) bardzo istotnym czynnikiem w wyposażeniu graficznym podręcznika jest barwa; wspomaga ona wydatnie jego graficzne wyposażenie zarówno z dydaktycznego, jak i estetycznego punktu widzenia, stosowanie barwy zależy od szczebla szkoły oraz od przedmiotu nauczania; ograniczenie możliwościami produkcyjnymi sprawia, że stosuje się dość oszczędną skalę barw (od 4 do 2 kolorów); przedmioty ścisłe wspomagane wydatnie ilustracjami technicznymi poszukują w użyciu koloru wzmocnienia instruktywności i przejrzystości swych sposobów wizualnego przekazu; podręczniki humanistyczne posługują się często ilustracjami z dziedziny sztuki, kolor w tym wypadku służy do pełnej jej reprezentacji; Kolor w podręczniku może odgrywać istotną rolę w systemie sygnałów jakie mobilizują uwagę uczącego się. Chodzi tutaj o ingerowanie barwą w sam układ typograficzny. Stosuje się więc np. podkład barwy (tzw. aplę), pod te partie druku, na które kładziemy szczególny nacisk. Wprowadza się druk kolorowy dla odróżnienia tytułów, podtytułów lub zwartych definicji. Podaje się w kolorze system umownych znaków umieszczanych na marginesach, jako sygnałów zwracających uwagę(materiał do szczególnego zapamiętania, zadania, ćwiczenia).
8. Typografia
Opracowanie typograficzne dotyczy takich spraw jak: rodzaj pisma, wielkość liter, szerokość wierszy, odstęp między wierszami (interlinia), format kolumny, papier, technika druku, oprawa. Typografia według Holensteina ulega ustawicznym przeobrażeniom, stale poszukuje nowych form wyrazu, ciągle usiłuje dotrzymać kroku rozwojowi. W miarę wzrostu dojrzałości odbiorcy podręcznika układ typograficzny winien uwydatniać zwłaszcza jego strukturę stanowiącą odbicie struktury wiedzy w podręczniku fragmentarycznie prezentowanej. Stosowane np. w podręcznikach licealnych, a zwłaszcza akademickich, system wcięć lub wyrzucanie na marginesie (przy zwężonej kolumnie) haseł tematycznych służy nie tylko technice uczenia się, ale także wspiera sprawność logicznego wiązania treści. Wśród opracowań typograficznych należy rozpiętość kolumn, rola odpowiednio szerokiego marginesu, różnorodność czcionek. Wpływają one bezpośrednio na sprawność i higienę czytania oraz na stopień koncentracji uwagi.
5
Camea_Lidii_P