agresja_elektroniczna_dzieci_i_mlodziezy.pdf

J acek P yżalski • agresja elektroniczna dzieci i młodzieży – różne wymiary zjawiska

J acek P yżalski

Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Łodzi

Agresja elektroniczna dzieci i młodzieży

– różne wymiary zjawiska

Agresja elektroniczna, czyli w dużym uproszczeniu taka, do której realizacji stosuje się współ-

czesne technologie komunikacyjne – głównie Internet i telefony komórkowe, jest powszechnie

uważana za poważny problem zarówno z obszaru zdrowia publicznego, jak i edukacji. Coraz

częściej realizowane są zarówno na świecie, jak i w Polsce różnego rodzaju kampanie społeczne

i inne działania, głównie o charakterze edukacyjnym, które mają na celu zapobieganie bądź in-

terwencję, kiedy taka agresja się pojawia.

Z drugiej jednak strony, nawet czołowi badacze problematyki zauważają, iż sama deinicja zja-

wiska oraz jego subtypów są na obecnym etapie rozważań słabo dopracowane. Utrudnia to nie

tylko ilościowe badania naukowe, w których trzeba operacjonalizować zmienne, ale także przez

brak jasnej deinicji zjawiska i sposobu pomiaru w różnych badaniach, utrudnione są wszelkie

próby porównań międzypopulacyjnych. Do tego brak wyodrębnionych subtypów zjawiska po-

woduje, że w rozważaniach nadmiernie generalizuje się znaczną ilość różnych jakościowo za-

chowań, gubiąc tym samym społeczną specyikę poszczególnych typów zachowań, które można

charakteryzować jako agresję elektroniczną.

W artykule dokonano przeglądu różnych wymiarów, które warto brać pod uwagę deiniując

i operacjonalizując poszczególne rodzaje agresji elektronicznej. Ograniczono się do tych sytu-

acji, w których sprawcami lub oiarami agresji elektronicznej są dzieci i młodzież. Wykorzysta-

no wymiary stosowane do charakterystyki agresji rówieśniczej rozumianej w sposób tradycyjny

oraz te, które zostały zidentyikowane w badaniach jakościowych opartych głównie na metodzie

wywiadu (on-line i face-to-face) ze studentami, młodzieżą i nauczycielami, którzy byli sprawca-

mi, oiarami lub świadkami agresji elektronicznej.

Wprowadzenie

statnie 10–15 lat przyniosło na

świecie i w naszym kraju spore

zainteresowanie środowisk nauko-

wych i opinii publicznej problematyką

szeroko rozumianego niewłaściwego wy-

korzystania nowoczesnych technologii

komunikacyjnych – głównie Internetu, ale

także telefonów komórkowych 1 .

1 Podział na Internet i telefony komórkowe, stosowany w badaniach społecznych nad używaniem nowych

mediów, staje się coraz bardziej anachroniczny ze względu na występowanie zjawiska konwergencji, które

w aspekcie technologicznym oznacza, że wkrótce powszechne będzie wykorzystanie telefonu komórkowego

do korzystania z Internetu (Jenkins 2007).

J acek P yżalski • agresja elektroniczna dzieci i młodzieży – różne wymiary zjawiska

Zainteresowanie to ma związek z po-

szerzającym się dostępem i rozpowszech-

nieniem tych technologii w społeczeństwie

– co niejako naturalnie powoduje, że skala

ujemnych zjawisk związanych z ich wyko-

rzystaniem rośnie. Dodatkowo wszystkie

spektakularne sytuacje, w których Internet

został użyty w sposób szkodliwy, są od

razu (także z jego wykorzystaniem) szero-

ko nagłaśniane i relacjonowane medialnie,

często w sposób nastawiony na wywołanie

skandalu.

Negatywnych zjawisk tego typu jest spo-

ro – od oszustw elektronicznych, poprzez

publikację szkodliwych treści (przemoco-

wych lub pornograicznych), po wykorzy-

stanie technologii komunikacyjnych jako

narzędzi do realizacji działań agresyw-

nych.

Problemy te nabierają szczególnego zna-

czenia społecznego, gdy oiarami lub spraw-

cami nieodpowiedniego stosowania nowo-

czesnych technologii komunikacyjnych są

dzieci i młodzież. Dlatego na rzecz tej grupy

użytkowników projektuje się i prowadzi

działania proilaktyczne lub edukacyjne (Da-

vid-Ferdon, Feldman Herz 2007).

Opracowanie koncentruje się na proble-

matyce wykorzystania Internetu i telefonii

komórkowej do realizacji aktów agresji,

ograniczając je wyłącznie do takich sytu-

acji, w których jej sprawcami bądź oiarami

są dzieci i młodzież.

W tekście uporządkuję bogactwo zja-

wisk, które łączy fakt wykorzystania

nowoczesnych technologii komunikacyj-

nych do realizacji aktów agresji. Przed-

stawię też i porównam zakres znaczenio-

wy pojęć, które stosowane są najczęściej

w głównym nurcie światowych publika-

cji naukowych.

Następnie zaprezentuję charakterystyki –

wymiary, które są stosowane do wyodrębnia-

nia subtypów agresji elektronicznej, wskazu-

jąc na wybrane kontrowersje w tym zakresie

i przedstawiając własne propozycje.

Analiza tych wymiarów pozwoli na lep-

sze zrozumienie i uporządkowanie jako-

ściowego bogactwa, istotnie różniących się

od siebie ze społecznego i psychologicznego

punktu widzenia aktów agresji przy użyciu

nowoczesnych technologii oraz rzuci nieco

światła na to, co nowego jest w tym zjawi-

sku, w zestawieniu z agresją realizowaną

w sposób tradycyjny.

Opracowanie ma generalnie charakter

teoretyczny. Nawiązuje jednak do wyników

najważniejszych zagranicznych i polskich

badań agresji elektronicznej wśród dzieci

i młodzieży, w tym prowadzonych przeze

mnie dwóch projektów badawczych: retro-

spektywego badania studentów (Pyżalski

2008a, 2008b) oraz jakościowego – eksplo-

racyjnego etapu dużych badań w ramach

grantu MNiSW pt. Cyberbullying jako nowa

forma agresji rówieśniczej wśród gimnazjali-

stów w kontekście pedagogicznych oddziaływań

proilaktycznych i interwencyjnych.

W projektach tych interesuję się wszyst-

kimi sytuacjami, w których dzieci i mło-

dzież były oiarami lub sprawcami agresji,

realizowanej przy pomocy współczesnych

technologii komunikacyjnych. Poszukiwa-

łem też ich zróżnicowania i specyiki w ze-

stawieniu z agresją realizowaną w sposób

tradycyjny.

Na obecnym etapie zgromadzono już

kilkadziesiąt wywiadów elektronicznych

(przez e-mail) i tradycyjnych z nastoletnimi

sprawcami i oiarami agresji elektronicznej,

studentami i nauczycielami, którzy do-

świadczyli agresji elektronicznej jako oiary

lub musieli rozwiązywać sytuacje, gdzie

sprawcami agresji elektronicznej były dzie-

ci i młodzież.

Rozpoznanie empiryczne i namysł teo-

retyczny nad zjawiskiem agresji realizo-

wanej przy użyciu współczesnych techno-

logii komunikacyjnych znajduje się ciągle

w fazie początkowej. Często podkreśla

się to w najnowszych publikacjach, nawet

w takich, które zostały przygotowane przez

J acek P yżalski • agresja elektroniczna dzieci i młodzieży – różne wymiary zjawiska

pionierskich badaczy zjawiska, zajmują-

cych się tą problematyką od dłuższego cza-

su (Kowalski i in. red. 2008; Vandebosch,

van Clemput 2008; Wolak i in. 2007).

Wskazuje się ponadto na fakt, iż brak

jest zgody co do zakresu znaczeniowego

stosowanych pojęć, a w różnych badaniach

te same pojęcia deiniowane są w inny spo-

sób. Wynika to przede wszystkim z przyj-

mowania przez badaczy zróżnicowanych

kryteriów społecznych i behawioralnych

w obszarze deiniowania interesującego

nas rodzaju agresji.

Konsekwencją takiego zamieszania poję-

ciowego jest brak powszechnie stosowanych

metod pomiaru i narzędzi badawczych.

Problem ten zaczyna być coraz częściej

dostrzegany przez badaczy. Powoli poja-

wiają się pewne propozycje porządkujące,

do których nawiążę w dalszej części opra-

cowania, uwzględniając także problem ter-

minologii stosowanej w Polsce i przedsta-

wiając pewne propozycje terminologiczne

w tym zakresie.

W dostępnej literaturze naukowej spo-

tykamy pojęcia bardzo ogólne, które obej-

mują szeroki zakres zjawisk związanych

z użyciem nowoczesnych technologii ko-

munikacyjnych do realizacji działań agre-

sywnych. Możemy natknąć się także na ta-

kie, które zostały zdeiniowane dokładniej

– dotyczą zatem węższej grupy zjawisk,

które mogą być rozumiane jako subtypy

agresji elektronicznej.

Porównania powszechnie stosowanych

pojęć 2 dokonałem w tabeli 1 . Użyłem

w niej kryteriów stosowanych jako charak-

terystyki cyberbullyingu , który jest specy-

icznym, ściśle zdeiniowanym subtypem

rówieśniczej agresji realizowanej przy uży-

ciu nowych technologii komunikacyjnych.

Wybór padł na kryteria tego zjawiska, gdyż

– bazując na deinicji tradycyjnego bullyingu

szkolnego – pojęcie odnoszące się do niego

zostało najbardziej szczegółowo zdeinio-

wane, jeśli idzie o strukturę związanych

z nim charakterystyk.

Zgodnie z powszechnie akceptowaną

w naukach społecznych deinicją (Berger

2007; Olweus 1993) bullying to takie wrogie

zachowania, gdzie uczeń bądź uczniowie

intencjonalnie przez dłuższy czas (powta-

rzalność) atakują innego ucznia, który ze

względu na przewagę sprawców (izyczną

lub psychologiczną) nie potrai się bronić

(nierówność sił) 3 .

Konsekwentnie, zwykle uważa się, że

cyberbullying powinien posiadać wszystkie

te właściwości, z tą różnicą, że narzędziami

jego realizacji są nowoczesne technologie

komunikacyjne (Williams, Guerra 2007).

Ze względu na specyiczny zakres zna-

czeniowy tego zjawiska uważam, że czę-

sto spotykane tłumaczenie tego pojęcia

w polskiej literaturze jako cyberprzemoc

jest niewłaściwe. Pojęcie przemoc ma

w języku polskim bardzo szerokie znacz-

nie i obejmuje wszystkie sytuacje, w któ-

rych w efekcie agresji innych osób ktoś

cierpi. Zatem pojęcie cyberprzemoc ma

dużo szersze znaczenie w zestawieniu

z zakresem znaczeniowym anglojęzyczne-

go pojęcia cyberbullying .

Dużo szersze znaczenie niż cyberbullying

ma określenie online harassment ( Internet

harassment ). Z zakresem znaczeniowym

cyberbullyingu łączy je jedynie fakt użycia

technologii komunikacyjnej (tutaj ograni-

czonej do Internetu) oraz intencjonalność

(celowość) działania.

2 Skoncentrowałem się tutaj jedynie na pracach autorów, którzy przywiązują wagę i dokonują wysiłku ścisłego

deiniowania zjawisk i wzajemnej relacji poszczególnych deinicji. Pomijam zatem prace badaczy, którzy stosu-

ją uwzględnione tutaj terminy zamiennie, nie uwzględniając różnic jakościowych pomiędzy nimi.

3 Odrębnym tematem, do którego wrócę w dalszej części artykułu, jest pytanie, na ile właściwości tradycyjnego

bullyingu – zdeiniowanego dla potrzeb zwykłych środowisk edukacyjnych – przystają do aktów agresji reali-

zowanych za pomocą Internetu i telefonów komórkowych.

J acek P yżalski • agresja elektroniczna dzieci i młodzieży – różne wymiary zjawiska

Nieobecne w deinicji są nierównowaga

sił, powtarzalność oraz fakt przynależności

sprawcy i oiary do tej samej grupy społecznej.

Ważne jest natomiast to, iż agresja kierowana

jest bezpośrednio przeciwko innej osobie.

Wreszcie najszerszy zakres znaczeniowy

ma pojęcie electronic aggression , które z po-

przednimi łączy jedynie fakt wykorzystania

nowoczesnych technologii komunikacyjnych

jako narzędzia agresji. Pozostałe społecz-

ne i behawioralne aspekty działania nie są

w przypadku tego pojęcia zdeiniowane.

Dodatkowo pojecie agresji elektronicznej

może być stosowane zarówno w sytuacji,

gdy działania kierowane są bezpośrednio

przeciwko innej osobie (np. gdy jest wy-

zywana przy wykorzystaniu poczty elek-

tronicznej), jak i wtedy, gdy działanie jest

pośrednie (np. w sieci umieszczane są ma-

teriały kompromitujące jakąś osobę).

W polskiej literaturze (Wojtasik 2007), dla

potrzeb realizacji największego dotychczas

w naszym kraju badania ilościowego, użyto

pojęcia przemoc z wykorzystaniem mediów

elektronicznych. Deiniując to pojęcie pod-

kreślono dwie charakterystyki: działania re-

alizowane są wbrew woli oiary i przynoszą

jej szkodę społeczną, psychiczną lub moral-

ną. Tak szerokie ujęcie jest więc bliskie rozu-

mieniu stosowanego w literaturze światowej

pojęcia electronic aggression , chociaż zawęża

je zdeiniowana konieczność wystąpienia

szkodliwych efektów po stronie oiary.

Podsumowując – stosowanie jasnych

deinicji pojęć pozwala na orientację, jakim

zjawiskiem związanym ze stosowaniem

nowoczesnych technologii do realizacji

działań agresywnych zajmujemy się w pro-

jekcie badawczym, proilaktycznym lub

edukacyjnym. Oczywiście jasne zdeinio-

wanie pozwala też na prawidłową opera-

cjonalizację zmiennych i tworzenie dobrej

jakości narzędzi badawczych.

Jest to bardzo istotne, bowiem poszcze-

gólne subtypy agresji elektronicznej bardzo

się od siebie różnią także ze względu na ich

potencjalną szkodliwość. Przykładowo, cał-

kiem czymś innym jest akt bycia zwyzywa-

nym jednorazowo na czacie przez niezna-

ną osobę, a czymś innym bycie regularnie

nękanym przez grupę rówieśników, którzy

uczęszczają do tej samej klasy i wykorzy-

stują współczesne środki komunikacji do

wzmocnienia efektów tradycyjnego bully-

ingu , który wobec kogoś stosują.

Jeśli idzie o polskie odpowiedniki pojęć

stosowanych przez badaczy głównego nurtu

światowego proponuję, aby w odniesieniu do

cyberbullyingu używać oryginalnego terminu

lub, bazując na literaturze niemieckojęzycznej

(Dambach 2008), stosować określenie mobbing

(wskazujące na długotrwałość, intencjonal-

ność i przewagę sprawców).

Oczywiście należy jeszcze dodać przy-

miotnik uwzględniający specyiczne narzę-

dzia realizacji agresji – Internet i telefony

komórkowe. Dobrym określeniem może

być tutaj „elektroniczny” – ponieważ obej-

muje swym znaczeniem szeroki zakres sto-

sowanych przez sprawców nowoczesnych

technologii komunikacyjnych. W całości

więc proponowane określenie odpowied-

nika pojęcia cyberbullying w języku polskim

brzmi: mobbing elektroniczny .

Propozycją pojęcia, które znaczeniowo od-

daje w języku polskim sens pojęcia online ha-

rassment , jest prześladowanie internetowe 4 .

Wreszcie termin oddający sens pojęcia

o najszerszym znaczeniu – electronic ag-

gression , może stanowić jego bezpośrednie

tłumaczenie – agresja elektroniczna . Moż-

na także rozważyć jako odpowiednik, ze

względu na fakt rozpowszechnienia (także

w kampaniach społecznych), stosowanie

przywołanego wcześniej pojęcia cyber-

przemoc .

4 Niektórzy badacze (Aftab 2008) ograniczają pojęcie harassment jedynie do sytuacji, w której sprawca agresji

jest osobą dorosłą.

J acek P yżalski • agresja elektroniczna dzieci i młodzieży – różne wymiary zjawiska

Tabela 1. Porównanie zakresu znaczeniowego pojęć electronic aggression, online harassment

i cyberbullying

Online harrasement/

Internet harassment

Cyberbullying/

Internet bullying

Pojęcie anglojęzyczne Electronic aggression

Proponowane

polskie terminy

Agresja elektroniczna/

cyberprzemoc

Nękanie

internetowe

Mobbing

elektroniczny

Przykładowi autorzy

stosujący pojęcie

David-Ferdon,

Feldman Herz (2007)

Ybarra i współpracow-

nicy (2004a, 2004b)

Ybarra i współpra-

cownicy (2007)

Smith i współpracow-

nicy (2007);

Williams, Guerra (2007)

Patchin, Hinduja (2006)

Zdeiniowanie

technicznego aspektu

działania

Bardzo ogólne – uży-

wanie technologii

komunikacyjnych

wraz z konkretnymi

przykładami takiego

działania.

Działanie przeciwko

innej osobie może być

pośrednie lub bezpo-

średnie.

Ograniczone do dzia-

łania online, skierowa-

ne bezpośrednio prze-

ciwko innej osobie

wraz z konkretnymi

przykładami takiego

działania

Działanie poprzez

„komu-nikację elek-

troniczną” wraz

z konkretnymi

przykładami takiego

działania. Działanie

przeciwko innej oso-

bie może być pośred-

nie lub bezpośrednie.

Celowość (kryterium

tradycyjnego bully-

ingu )

Lekko zaznaczona

(nie wprost – wyni-

ka raczej z deinicji

agresji)

Tak

Powtarzalność (kry-

terium tradycyjnego

bullyingu )

Nie objęta deinicją

Tak

Nierównowaga sił,

znaczna przewaga

sprawców (kryterium

tradycyjnego bully-

ingu )

Nie objęta deinicją

Tak

Relacja sprawcy do

oiary – agresja we-

wnątrz znanej grupy

społecznej (kryterium

tradycyjnego bullyingu )

Niezdeiniowana

– może dotyczyć

znanych i nieznanych

osób

Niezdeiniowana

– może dotyczyć

znanych i nieznanych

osób

Ta sama grupa

społeczna (np. klasa

szkolna)

Na koniec tych rozważań warto przywo-

łać jeszcze jedną kwestię, związaną przede

wszystkim z tym, iż agresja elektroniczna

jest nowym problemem dla badaczy z dzie-

dziny nauk społecznych. Na obecnym eta-

pie sporo osób prowadzących badania po-

wołuje się na określoną deinicję zjawiska

(np. korzystając z zaproponowanego przez

Olweusa rozumienia bullyingu ), a potem

w narzędziu badawczym, operacjonalizując

zmienne, w ogóle nie uwzględnia charak-

terystycznych jego cech, objętych deinicją

(np. Aricak i in. 2008).

Badani nie są więc pytani o takie oma-

wiane wyżej aspekty, jak np. powtarzal-

ność czy celowość działań, których byli

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: