Konspiracyjna organizacja “Ruch”.pdf

Konspiracyjna organizacja “Ruch”

Piotr Byszewski

Konspiracyjna organizacja “Ruch”

1965-1970

Andrzej Friszke w swojej ksià˝ce „Opozycja polityczna w PRL 1945-1980”

napisa∏, i˝ w latach szeÊçdziesiàtych (do strajków studenckich w marcu 1968 r.) konspi-

racja by∏a absolutnym marginesem ówczesnej opozycji. Przytacza tu wystàpienie gen.

Mieczys∏awa Moczara z kwietnia 1968 r., w którym ten stwierdzi∏, ˝e w okresie od

1964 r. do 1967 r. S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa zlikwidowa∏a 68 nielegalnych organizacji poli-

tycznych. Zdaniem Friszkego liczba ta jest niewiarygodna. 1 Obecnie trudno jest z tà

opinià polemizowaç, niemniej nale˝y zauwa˝yç, ˝e konspiracja z lat 1956-1970 nie

zosta∏a do tej pory zbadana. Na pewno jej skala, iloÊç organizacji i zaanga˝owanych osób

by∏y bez porównania mniejsze, ni˝ w pierwszych latach powojennych, czy póêniej, po 13

grudnia 1981 r. Niemniej nie mo˝na wykluczyç, ˝e zbadanie materia∏ów archiwalnych

MSW pozwoli historykom na odkrycie nowych, nie znanych dotàd faktów.

Do tej pory pojawi∏y si´ bardzo nieliczne opracowania czy wzmianki, dotyczàce

tego tematu. Na przyk∏ad wyrywkowe informacje zawiera wydana w 1997 r. ksià˝ka

by∏ego wyk∏adowcy Akademii Spraw Wewn´trznych, p∏k. Wojsk Ochrony Pogranicza

Henryka Dominiczaka o PRL-owskim aparacie bezpieczeƒstwa. Do dzisiaj nie wiadomo

jednak, ile grup dzia∏a∏o na przestrzeni tych lat, jaka by∏a ich liczebnoÊç, orientacja poli-

tyczna, formy dzia∏ania, etc. Cz´Êciowo opisana zosta∏a dzia∏alnoÊç najwi´kszej organiza-

cji tego okresu, czyli „Ruchu”. W 1985 r. ukaza∏a si´ ksià˝ka jednego ze wspó∏za∏o˝ycieli

i przywódców organizacji, Stefana Niesio∏owskiego, zatytu∏owana „Ruch przeciw totaliz-

mowi.” Kilkakrotnie wznawiana, jest po dzieƒ dzisiejszy jedynym ksià˝kowym opracow-

aniem poÊwi´conym „Ruchowi”. W 1986 r. paryskie pismo Libertas opublikowa∏o artyku∏

Emila Morgiewicza. Zaledwie kilkustronicowy fragment zawiera tak˝e wspomniana ju˝

przeze mnie ksià˝ka Friszkego. Wi´kszy materia∏, oparty g∏ównie o relacje by∏ych uczest-

ników, zosta∏ zamieszczony w numerze 20. Karty (1997 r.).

Obecnie „Ruch” uleg∏ ju˝ w∏aÊciwie zapomnieniu. Poza Stefanem Niesio∏owskim

jego uczestnicy nie odegrali ˝adnej znaczàcej roli w ˝yciu politycznym III Rzeczypospolitej.

Jedynie Andrzej Woênicki (do organizacji wstàpi∏ w maju 1970 r., tu˝ przed jej rozbiciem)

by∏ pos∏em Akcji Wyborczej „SolidarnoÊç” w Sejmie III kadencji. Co wi´cej – nieudana

próba podpalenia muzeum Lenina w Poroninie w czerwcu 1970 r. spowodowa∏a przyl-

gni´cie do „Ruchu” niezas∏u˝onej etykietki organizacji terrorystycznej, cià˝àcej na nim po

dzieƒ dzisiejszy. W wydanej w 1996 r. pracy Polskie dylematy polityczne 1939-1995

Tadeusz Godlewski okreÊli∏ „Ruch” jako jedynà organizacj´ konspiracyjnà dzia∏ajàcà w

PRL po 1956 r., która by∏a nastawiona na dzia∏alnoÊç terrorystycznà. 2

W rzeczywistoÊci

Niepodleg∏oÊciowcy

akcja „Poronin”, pomyÊlana jako protest przeciwko obchodom setnej rocznicy urodzin Le-

nina, mia∏a charakter jednorazowy, a Godlewski nie zna znaczenia terminu, którym si´ pos∏u˝y∏.

Natomiast prawie nikt nie pami´ta, ˝e „Ruch” by∏ pierwszà organizacjà wydajàcà

niezale˝ne pisma ( Biuletyn i Informator , obydwa wychodzi∏y od jesieni 1969 r.). Stanowi∏

tak˝e – jak stwierdzi∏ bardzo s∏usznie Antoni Dudek – najpowa˝niejszà prób´ restauracji

myÊli antykomunistycznej w okresie Êrodkowego PRL-u. 3 Deklaracja „Mijajà lata...” by∏a

pierwszym dokumentem programowym opozycji, stawiajàcym jako zasadnicze cele

odzyskanie niepodleg∏oÊci i likwidacj´ komunistycznej dyktatury. W du˝ej mierze dzi´ki

„Ruchowi” w latach siedemdziesiàtych powsta∏a jawna opozycja niepodleg∏oÊciowa, sku-

piona g∏ównie w Ruchu Obrony Praw Cz∏owieka i Obywatela.

Poczàtki

W ró˝nych opracowaniach, materia∏ach archiwalnych (Prokuratury Generalnej),

relacjach by∏ych uczestników, mo˝na natrafiç na bardzo ró˝ne daty powstania organiza-

cji. Padajà tu np. lata 1963 -1964, czy te˝ dla odmiany rok 1968. Skàd wzi´∏y si´ takie

ró˝nice? Powód mo˝e byç jeden. Nigdy nie dokonano ˝adnego formalnego za∏o˝enia

organizacji. Nie mo˝na tak˝e wiàzaç poczàtków „Ruchu” z jednym, konkretnym

wydarzeniem. Moim zdaniem najbli˝sza prawdy jest wersja, ˝e poczàtki organizacji

si´gajà roku 1965. Tak twierdzili w relacjach Benedykt Czuma i Stefan Niesio∏owski.

Wed∏ug Andrzeja Czumy tworzenie zalà˝ków „Ruchu” przypad∏o na lata 1965-66, z tym

˝e bardziej sk∏ania∏ si´ ku rokowi 1966. Jak sam twierdzi, szczególnym impulsem do

podj´cia dzia∏aƒ opozycyjnych by∏a dla niego postawa wi´kszoÊci spo∏eczeƒstwa podczas

obchodów tysiàclecia chrztu Polski. 4

„Ruch” by∏ inicjatywà czterech ludzi – braci Czumów, Niesio∏owskiego oraz

Mariana Go∏´biewskiego, oficera Armii Krajowej i Zrzeszenia „WolnoÊç i Niezawis∏oÊç”

(zweryfikowany w 1991 r. do stopnia pu∏kownika), który mia∏ ju˝ za sobà bogate

doÊwiadczenia konspiracyjne oraz ponad dziesi´cioletni pobyt w komunistycznych

wi´zieniach. By∏y ˝o∏nierz kampanii francuskiej w szeregach 1 Dywizji Grenadierów, po

ucieczce z niewoli niemieckiej przedosta∏ si´ do Anglii. Tam zosta∏ zwerbowany do s∏u˝by

w kraju. Po przejÊciu specjalnego przeszkolenia, w nocy z 1 na 2 paêdziernika 1942 r.

zosta∏ zrzucony w okolice D´blina. W listopadzie 1942 objà∏ kierownictwo Kedywu

Inspektoratu Rejonowego ZamoÊç Okr´gu Lubelskiego Armii Krajowej. Kiedy w lipcu

1944 r. na lubelszczyzn´ wkroczyli sowieci, Go∏´biewski pozosta∏ w konspiracji. W tym

czasie by∏ komendantem obwodów w∏odzimierskiego i hrubieszowskiego AK. Nast´pnie

zosta∏ mianowany inspektorem rejonowym Delegatury Si∏ Zbrojnych w ZamoÊciu, a od

czerwca 1945 r. zast´pcà komendanta i szefem sztabu Okr´gu Lubelskiego Delegatury Si∏

Zbrojnych i WiN. 5

Wtedy te˝ pozna∏ profesora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Ignacego

Czum´, ojca Andrzeja i Benedykta. W maju 1945 r. przekaza∏ na r´ce prof. Czumy mil-

Konspiracyjna organizacja “Ruch”

ion z∏otych – zdobyty przez oddzia∏y WiN i przeznaczony na potrzeby KUL. W mieszka-

niu prof. Czumy odbywa∏y si´ zebrania okr´gowego Biura Informacji i Propagandy, w

których Go∏´biewski równie˝ uczestniczy∏ (jako szef sztabu okr´gu). 6

Aresztowany zosta∏ 21 stycznia 1946 r. w Warszawie, dokàd przyjecha∏ na

spotkanie z prezesem Obszaru Centralnego WiN pp∏k. Józefem Rybickim. Po ca∏orocznym

Êledztwie, w styczniu 1947 r. by∏ sàdzony w procesie I Zarzàdu G∏ównego WiN przed

Wojskowym Sàdem Rejonowym w Warszawie. Jako jedyny otrzyma∏ kar´ Êmierci,

zamienionà decyzjà Bieruta na do˝ywotnie wi´zienie. W lipcu 1947 r., po zastosowaniu

amnestii, kara zosta∏a zmniejszona do 15 lat. Po nieudanej próbie ucieczki z wi´zienia w

Sieradzu w lutym 1956 r. ponownie zosta∏ skazany na bezterminowe wi´zienie. Jednak

ju˝ cztery miesiàce póêniej, 21 czerwca 1956 r., w wyniku rewizji w Sàdzie Najwy˝szym,

wyszed∏ na wolnoÊç. 7

Zaczyna odnawiaç swoje dawne kontakty. Mi´dzy innymi spotyka∏ si´ z

prof. Czumà. Czy podj´to wtedy jakàÊ prób´ konspiracji – nie wiadomo. Tak twierdzi∏

sam Go∏´biewski. Wed∏ug jego relacji oko∏o 1959 r. zacz´to tworzyç zr´by tajnej organi-

zacji politycznej, majàcej skupiç by∏ych ˝o∏nierzy AK i WiN. Na jej czele mieli stanàç

prezes II Zarzàdu G∏ównego WiN p∏k Franciszek Niepokólczycki, p∏k Jan Zientarski oraz

prof. Czuma. Ale sama organizacja okaza∏a si´ strukturà efemerycznà i nie rozwin´∏a

˝adnej konkretnej dzia∏alnoÊci. Go∏´biewski twierdzi, ˝e plany pokrzy˝owa∏a Êmierç prof.

Czumy w 1963 r. 8 Podane tutaj fakty bardzo trudno zweryfikowaç. Wymieni przez

Go∏´biew-skiego p∏k Niepokólczycki i p∏k Zientarski tak˝e ju˝ od dawna nie ˝yjà. Byç

mo˝e Go∏´biewski da∏ rang´ organizacji towarzyskim spotkaniom dawnych konspira-

torów. Odmiennà wersj´ wydarzeƒ przedstawi∏ Rafa∏ Wnuk. W swojej ksià˝ce pt.

“Lubelski Okr´g AK-DSZ-WiN 1944-47” napisa∏, ˝e Êrodowisko by∏ych AK-owców skupi-

one wokó∏ Go∏´biewskiego zacz´∏o przybieraç kszta∏t organizacji dopiero w drugiej

po∏owie lat szeÊçdziesiàtych. Natomiast w okresie wczeÊniejszym ich aktywnoÊç

ogranicza∏a si´ do podtrzymywania dawnych kontaktów. 9

Go∏´biewski regularnie spotyka∏ si´ w tym czasie tak˝e z najm∏odszymi synami

prof. Czumy – Andrzejem i Benedyktem. Tak si´ z∏o˝y∏o, ˝e bracia Czumowie nosili si´ z

coraz powa˝niejszym zamiarem za∏o˝enia tajnej organizacji niepodleg∏oÊciowej. 10 Obaj

byli ju˝ wówczas niepodleg∏oÊciowcami, a przez to zdeklarowanymi antykomunistami.

Swoje przekonania polityczne ukszta∏towali w du˝ym stopniu dzi´ki rodzicom. Prof.

Ignacy Czuma jeszcze w okresie mi´dzywojennym napisa∏ szereg artyku∏ów, w których

podda∏ ustrój Zwiàzku Sowieckiego bardzo surowej krytyce (np. „Prymitywizm gospo-

darczy rewolucji sowieckiej”, „BezskutecznoÊç socjalizmu i bolszewizmu”, „Paƒstwo

sowieckie” publikowane w wydawanym na KUL miesi´czniku Pràd ). W 1945 r. napisa∏

dla WiN dwie broszury – „Polska i Sowiety” oraz „Polska i Anglosasi”. Za dzia∏alnoÊç w

WiN w 1950 r. zosta∏ skazany na 10 lat wi´zienia. WolnoÊç odzyska∏ ju˝ po 3 latach, dzi´ki

interwencji prymasa Stefana Wyszyƒskiego. 11

Podczas studiów (Andrzej poczàtkowo studiowa∏ histori´ na KUL, a nast´pnie

Niepodleg∏oÊciowcy

prawo na Uniwersytecie Warszawskim, zaÊ Benedykt mechanik´ precyzyjnà na

Politechnice Warszawskiej). Czumowie byli zwiàzani z duszpasterstwem akademickim.

Tam te˝ poznali Stefana Niesio∏owskiego, wówczas studenta wydzia∏u biologii

Uniwersytetu ¸ódzkiego. Starszy brat Andrzeja i Benedykta, ks. Hubert Czuma, jezuita,

by∏ (do usuni´cia w 1961 r.) opiekunem duszpasterstwa ∏ódzkiego. 12

Podobnie jak Czumowie, równie˝ i Niesio∏owski wyniós∏ z domu rodzinnego

radykalny antykomunizm. Jego ojciec, Janusz Myszkiewicz-Niesio∏owski walczy∏ jako

ochotnik z bolszewikami w 1920 r. Bra∏ udzia∏ równie˝ w Wojnie Obronnej 1939 r., zaÊ w

czasie okupacji s∏u˝y∏ w AK. Z tego powodu by∏ poddawany ró˝norodnym szykanom,

chocia˝ nigdy nie zosta∏ uwi´ziony. Ofiarà UB pad∏ natomiast brat matki, Tadeusz

¸ab´dzki, dzia∏acz Stronnictwa Narodowego i M∏odzie˝y Wszechpolskiej, a zarazem ˝o∏-

nierz Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, zamordowany w 1946 r. podczas Êledztwa. 13

Pierwsze doÊwiadczenia konspiracyjne Niesio∏owski zdoby∏ jeszcze przed

„Ruchem”. W latach 1963-65 wspólnie z grupà kolegów (Wojciech Mantaj, Wojciech

Majda, Jacek Bartkowiak – przystàpili póêniej do „Ruchu”) umieszcza∏ na ulicach ¸odzi

napisy, np.: „PZPR to wróg”, „ZSRR to wróg” czy „Katyƒ” (w najbardziej odpowiednim

miejscu, czyli na pomniku „przyjaêni” polsko-sowieckiej, stojàcym wówczas w Parku

im. Poniatowskiego). 14

Cele i formy dzia∏ania organizacji

Za podstawowy cel inicjatorzy „Ruchu” uznali odebranie w∏adzy komunistom i

odzyskanie przez Polsk´ suwerennoÊci. W przeciwieƒstwie do rewizjonistów nie mieli

˝adnych z∏udzeƒ co do mo˝liwoÊci zreformowania, zdemokratyzowania systemu.

Uwa˝ali to za ca∏kowità utopi´. Totalitarny system rzàdów i brak niepodleg∏oÊci by∏y

g∏ównà przyczynà toczàcego Polsk´ kryzysu i musia∏yby w koƒcu doprowadziç do

ca∏kowitego zniszczenia Narodu. W ówczesnej sytuacji, kiedy zanosi∏o si´ na d∏ugoletnià

dominacj´ Zwiàzku Sowieckiego w naszej cz´Êci Europy, tego rodzaju zamierzenia

uznawano za ca∏kowicie nierealne. Sàdzili tak równie˝ ludzie wrogo nastawieni do komu-

nizmu. Zresztà sam Andrzej Czuma przyzna∏ po latach, i˝ nigdy nie wyobra˝a∏ sobie, ˝e

do˝yje koƒca PRL-u. Pragnà∏ jedynie przybli˝yç ten moment. 15 Konieczne by∏o nasta-

wienie si´ na dzia∏ania d∏ugofalowe. Na poczàtek nale˝a∏o zebraç nawet niewielkà grup´

ludzi zdecydowanych zaanga˝owaç si´ w niepodleg∏oÊciowà konspiracj´. Grupa mia∏a

stanowiç zalà˝ek stopniowo rozbudowywanego Êrodowiska. W za∏o˝eniu „Ruch” mia∏

objàç ca∏y kraj. Kolejnà sprawà by∏o opracowanie programu. Równie˝ na samym

poczàtku pojawi∏a si´ koncepcja wydawania niezale˝nego pisma. 16

Spornym problemem sta∏o si´ organizowanie akcji zewn´trznych – napisów, kol-

portowania ulotek, manifestacji ulicznych, itp. Zwolennikiem prowadzenia takich

dzia∏aƒ, po krótkim przygotowaniu by∏ Niesio∏owski. Przewa˝y∏ jednak poglàd, prezen-

towany przede wszystkim przez braci Czumów, ˝e nale˝y zrezygnowaç z jakichkolwiek

Konspiracyjna organizacja “Ruch”

akcji tego rodzaju, do momentu zbudowania odpowiednio silnej organizacji. Drugim

czynnikiem warunkujàcym ujawnienie si´ „Ruchu” by∏aby sytuacja wewn´trzna,

stwarzajàca realne szanse na zmian´ systemu (np. jak na jesieni 1956 r.). Natomiast

prowadzenie takich dzia∏aƒ ju˝ od samego poczàtku prawdopodobnie doprowadzi∏oby do

szybkiej dekonspiracji i rozbicia organizacji przez SB. 17 Niemniej sam problem pozosta∏

nierozwiàzany. I co wi´cej, stopniowo narasta∏ z up∏ywem czasu, czego skutkiem by∏a

tak˝e fatalna decyzja o podpaleniu muzeum Lenina. Zresztà w za∏o˝eniu nie zamierzano

prowadziç ˝adnych dzia∏aƒ sabota˝owych czy terrorystycznych. Tak samo wykluczono

jakàkolwiek walk´ zbrojnà. Co prawda w tym przypadku przeciwnego zdania by∏ Marian

Go∏´biewski. Lecz by∏ to tylko jego prywatny poglàd, byç mo˝e podzielany przez

nielicznych w „Ruchu” by∏ych AK-owców. 18

Postawiony cel narzuca∏ koniecznoÊç dzia∏ania w konspiracji. Nie by∏a to jednak

konspiracja w tradycyjnym tego s∏owa znaczeniu. „Ruch” znacznie ró˝ni∏ si´ od

typowych organizacji, dzia∏ajàcych chocia˝by podczas II wojny Êwiatowej. Jak stwierdzi∏

Andrzej Czuma, nie chcia∏ nigdy tworzyç ˝adnych sformalizowanych struktur, organiza-

cja w swoim za∏o˝eniu mia∏a mieç charakter amorficzny. 19 Nie posiada∏a wi´c statutu,

ustalonej zhierarchizowanej struktury, formalnego kierownictwa. W konspekcie referatu

„Cele i metody dzia∏ania „Ruchu” przygotowanego przez Andrzeja Czum´ na pierwszy

zjazd organizacji (mia∏ miejsce w Warszawie, najprawdopodobniej w grudniu 1967 r. lub

w styczniu 1968 r.) mo˝na znaleêç stwierdzenie o przyj´ciu zasady kierowania organiza-

cjà przez tzw. centrum. Jednak nazwa ta, jak twierdzi np. Benedykt Czuma, nie by∏a

prawdopodobnie w „Ruchu” u˝ywana. Z up∏ywem czasu rzeczywiÊcie ukszta∏towa∏a si´

grupa kierownicza. Tworzyli jà bracia Czumowie, Niesio∏owski, Go∏´biewski oraz Emil

Morgiewicz. Od 1969 r. (byç mo˝e do jesieni) do czerwca 1970 r. spotykali si´ regularnie,

choç raczej nigdy w pe∏nym sk∏adzie, w domu Boles∏awa Stolarza w Warszawie na ul.

Greckiej. Podczas tych spotkaƒ zapada∏y najwa˝niesze decyzje. Jednak grupa ta nie

mia∏a jakiegokolwiek sformalizowanego charakteru, nie zosta∏a wy∏oniona w drodze wy-

boru czy nominacji. Po prostu spotykali si´ najbardziej aktywni uczestnicy organizacji. 20

Zrezygnowano tak˝e z przysi´gi, legitymacji, nie istnia∏a ˝adna formu∏a przyj-

mowania nowych osób. Powodem by∏y wzgl´dy bezpieczeƒstwa. Legitymacja by∏aby w

chwili aresztowania jej posiadacza oczywistym dowodem na istnienie organizacji. Z tego

samego powodu nie przyj´to ˝adnej nazwy, u˝ywano okreÊleƒ „my” albo „nasz ruch”

(zawsze z ma∏ej litery). S∏owo „Ruch” – pisa∏ Stefan Niesio∏owski – rozumia∏o si´ jako

dzia∏anie, przeciwstawienie si´ powszechnej apatii, rezygnacji i zniech´ceniu, poruszenie

do czynu, robienie czegoÊ dla Polski. W opracowaniach sporzàdzonych dla potrzeb kon-

spiracji – ruch – pisa∏o si´ zawsze z ma∏ej litery i oczywiÊcie bez cudzys∏owu. Dopiero SB

podczas Êledztwa dorobi∏a organizacji nazw´ „Ruch”. 21

Zachowano w∏aÊciwie dwa atrybuty konspiracji. Pierwszym by∏y pseudonimy,

bardzo cz´sto by∏y to drugie imiona. Przyj´to te˝ zasad´ dzia∏ania w oddzielnych, kilku-

osobowych grupach. 22

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: