Materiały dla ucznia_2.pdf

PROPAGANDA

POLSKI LUDOWEJ

MATERIAŁY DLA UCZNIA

ŁÓDŹ 2007

Wprowadzenie, słownik pojęć: Paweł Kowalski

Biogramy: Artur Ossowski

Schemat instytucji propagandowych i cenzury: Grzegorz Nawrot

Wybór i opracowanie materiałów: Paweł Kowalski, Izabella Modzelewska-Rysak, Grzegorz Nawrot,

Artur Ossowski, Leszek Rysak

Scenariusze lekcji: Paweł Kowalski, Grzegorz Nawrot, Artur Ossowski

Konsultacja dydaktyczna: Leszek Rysak

Redakcja: Sylwia Dorcz

Projekt graﬁ czny: Krzysztof Findziński

Redakcja techniczna: Andrzej Broniak

Skład: Firma Dywiz Łódź

Druk: Drukarnia Gutenberg , Łódź, ul. Lodowa 106a

Plakat na okładce Materiałów dla ucznia : Eryk Lipiński, „Słuchał, słuchał bibisyna,

aż mu spuchła łepetyna”, pochodzi ze zbiorów Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi;

zdjęcie na okładce Materiałów dla nauczyciela : wiec poparcia dla polityki partii, zorganizowany

w Szczecinie po protestach robotniczych w czerwcu 1976 r. (fot. PAP), pochodzi ze zbiorów

Archiwum Dokumentacji Mechanicznej; zdjęcie na okładce teczki: wiec poparcia dla polityki partii

w Kielcach, w czasie tzw. wydarzeń marcowych 1968 r. (fot. PAP), pochodzi ze zbiorów Archiwum

Dokumentacji Mechanicznej.

Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

ISBN 978-83-60464-58-8

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Słownik pojęć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Biogramy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Struktura cenzury państwowej w Polsce Ludowej w latach 1944–1956 . . . . . . . . . . . . . 18

Struktury kierownicze aparatu propagandowego w Polsce Ludowej . . . . . . . . . . . . . . . 19

Wybór źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Fragmenty opracowań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

Bibliograﬁ a dla ucznia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

WPROWADZENIE

Polscy komuniści obejmując w 1944 r. władzę na wyzwalanych spod okupacji niemieckiej zie-

miach polskich, zdawali sobie sprawę z tego, że są uzurpatorami i że większość społeczeństwa odrzuca

wyznawany przez nich system wartości oraz metody sprawowania władzy. Wsparcie Armii Czerwonej

i NKWD 1 udzielone Polskiej Partii Robotniczej w walce o władzę było czynnikiem koniecznym do

jej zdobycia, ale niewystarczającym by ją utrzymać – na dłuższą metę nie można było rządzić przy

pomocy terroru.

Walka o władzę prowadzona była zatem dwutorowo – terrorowi ﬁ zycznemu, służącemu unieszko-

dliwieniu lub zastraszeniu przeciwników politycznych, towarzyszyła agresywna propaganda. Zada-

niem, jakie komuniści postawili przed aparatem propagandowym, było zdobycie zwolenników nowej

władzy, usprawiedliwienie stosowania represji, a także przekonanie Polaków, że logika procesów hi-

storycznych, musiała doprowadzić do przejęcia władzy przez marksistów. W dalszej perspektywie pla-

nowali oni stworzenie „nowego człowieka”, tj. takie przekształcenie mentalności rządzonych, by uznali

światopogląd marksistowski za swój i zaakceptowali nowy ustrój. PPR potrzebowała lojalnych obywate-

li, którzy zasililiby szeregi tej partii, obsadzali urzędy, wojsko i aparat bezpieczeństwa oraz przystąpili

do odbudowy zrujnowanego kraju. Propaganda miała uzmysłowić Polakom, że pod rządami komunis-

tów spełni się marzenie pokoleń o demokratycznej, sprawiedliwej, wolnej od ucisku Polsce, otoczo-

nej życzliwymi sąsiadami. Prawdziwe poglądy komunistów dotyczące kształtu ustrojowego państwa,

ze względów taktycznych ukryto przed obywatelami. By zjednać społeczeństwo, komuniści używali haseł

programowych, podobnych do tych, jakie wykorzystywała demokratyczna lewica: świeckie państwo,

bezpłatna oświata i opieka społeczna, reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu , ale nie zamierzali ich

realizować dokładnie w takiej formie, w jakiej pragnęli tego działacze PPS czy PSL. Działania propagan-

dowe miały zatem stanowić zasłonę dymną do czasu wzmocnienia rządów nowego reżimu.

W utworzonym w lipcu 1944 r., pod dyktando Stalina, Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego

– tymczasowym rządzie zdominowanym przez komunistów, znalazły się nieznane w przedwojennej

Polsce resorty: Resort Bezpieczeństwa Publicznego i Resort Informacji i Propagandy. Zadaniem tego

ostatniego było: opracowywanie i kolportowanie treści propagandowych, organizowanie imprez propa-

gandowych, kontrolowanie prasy, radia i kinematograﬁ i. Ministerstwo zostało zlikwidowane w 1947 r.

po wyborach do Sejmu Ustawodawczego, które dzięki terrorowi i fałszerstwom wyborczym przyniosły

druzgocące zwycięstwo komunistów. Polityką propagandową miały się odtąd zajmować głównie

komórki partyjne, które i tak dotychczas to czyniły, dublując tym samym działania zlikwidowane-

go ministerstwa. Ministerstwo to nie było zresztą autonomiczne i wszystkie wytyczne otrzymywało

z Wydziału Propagandy PPR (od 1948 r. Wydział Propagandy PZPR). Wydział ten, zmieniający wiele

razy nazwę i poddawany wielu reorganizacjom, dotrwał do końca PRL i był najważniejszą instytucją

służącą indoktrynacji. Wydział Propagandy nadzorował także kształcenie kadr; w pierwszych latach

Polski Ludowej doskwierał brak wykwaliﬁ kowanych pracowników, narzekano też na niski poziom

wykształcenia ogólnego – był to zresztą problem całej partii. Kształcenie i dokształcanie propagan-

dystów i agitatorów odbywało się na kursach, szkoleniach i w szkołach partyjnych, np. w: Centralnej

Szkole Partyjnej w Łodzi, wojewódzkich i międzywojewódzkich szkołach partyjnych, Wieczorowym

Uniwersytecie Marksizmu-Leninizmu.

Drugim, obok propagandy, narzędziem służącym indoktrynowaniu społeczeństwa, była cenzura.

Wprowadzenie cenzury prewencyjnej komuniści uzasadniali najpierw koniecznością zabezpiecze-

nia tajemnicy wojskowej w czasie działań wojennych, a po ich zakończeniu – tajemnicy państwowej,

dobrych obyczajów, wyeliminowaniem treści godzących w ustrój oraz ochroną społeczeństwa przed

dezinformacją. Ten ostatni argument brzmiał wręcz szyderczo w konfrontacji z praktyką notorycznego

odcinania odbiorców od wiarygodnych i rzetelnych informacji.

1 Wszystkie skróty rozwinięto w Wykazie skrótów .

Cenzurę na ziemiach polskich zinstytucjonalizowano w sierpniu 1944 r. – przy Resorcie Bez-

pieczeństwa Publicznego PKWN powstała wtedy specjalna komórka; Centralne Biuro Kontroli Prasy.

Na mocy dekretu z 5 lipca 1946 r. CBKP przekształcono w Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji

i Widowisk – ta niesławna instytucja przetrwała do końca PRL (rozwiązano ją dopiero w 1990 r.).

Do 1981 r. od decyzji Urzędu nie można było się odwołać, a ingerencji cenzury nie zaznaczano

w publikowanych tekstach. Do zadań tej instytucji należała nie tylko kontrola treści publikacji,

ale również określanie wielkość nakładu, udzielanie zezwoleń na wydawanie tytułu i przydział papieru.

Z kontroli cenzorskiej zwolniona była niewielka liczba typów przekazu: wizytówki (jeśli zawierały

tylko dane osobowe), etykiety handlowe, napisy nagrobne, druki powstałe przed 1850 r. oraz wydane

w PRL klasyczne dzieła. Czasami zdarzały się sytuacje absurdalne, np. gdy cenzor zakwestionował...

litery alfabetu, jak to zdarzyło się podczas kontroli w spółdzielni drukarskiej w Łodzi, gdzie natraﬁ ono

na zamówiony przez księdza zestaw kilu tysięcy liter wydrukowanych na kartonie.

Podobnie jak w przypadku aparatu propagandowego, największą bolączką był brak wykwaliﬁ ko-

wanych pracowników. Od cenzora wymagano przede wszystkim solidnego wykształcenia ogólnego,

umożliwiającego wychwytywanie wszelkich „zaszyfrowanych” informacji, które chciał przemycić

autor. Ponadto, cenzor powinien znać wykładnię obowiązującej doktryny, by wiedzieć co jest z nią

zgodne, a co nie. Rola cenzora nie sprowadzała się tylko do zapobiegania publikowaniu niewygodnych

treści, jego zadaniem było również nakłanianie piszących, by pisali tak, jak oczekują tego władze. Ins-

tytucja starała się przyciągać do pracy specjalistów różnych dziedzin, aby umożliwić kontrolę tekstów

fachowych. Warto podkreślić, że cenzura ingerowała również w sferę prywatną obywateli, przybierając,

za sprawą kontroli korespondencji i rozmów telefonicznych, w zasadzie postać cenzury represyjnej.

W aparacie bezpieczeństwa funkcjonowały specjalne komórki, zajmujące się przeglądaniem korespon-

dencji wybranych obywateli oraz podsłuchiwaniem rozmów telefonicznych. Szczególną uwagę zwra-

cano na listy i paczki wysyłane lub nadchodzące z zagranicy, z racji niebezpieczeństwa „występowania

w nich treści godzących w ustrój Polski Ludowej”. Efektem tej inwigilacji były później oskarżenia

o działalność antypaństwową, kończące się wielokrotnie wyrokiem skazującym bądź innymi formami

represji. W stanie wojennym władze komunistyczne oﬁ cjalnie kontrolowały korespondencję i rozmowy

telefoniczne – ostrzegały o tym stemple na kopertach i głos w słuchawce: „Rozmowa kontrolowana”.

Opisane wyżej instytucje stanowiły ﬁ lary, na których spoczywał cały system indoktryna-

cji społeczeństwa. One ustalały i kontrolowały, jaki przekaz może dotrzeć do obywateli: jak pisać,

o czym pisać. Trzeba sobie zdawać sprawę z tego, że każdy obywatel PRL poddawany był bezustan-

nej obróbce propagandowej, która odbywała się na wielu płaszczyznach. Oto kilka przykładów: przed

każdym seansem ﬁ lmowym w kinie wyświetlano Polską Kronikę Filmową; w telewizji codziennie

nadawano „Dziennik Telewizyjny”; w zakładach pracy, instytucjach i na ulicach otaczały obywateli

hasła propagandowe; w rytm pracy, nauki i odpoczynku wkraczały rytuały: obchody rocznic, pocho-

dy pierwszomajowe, święta państwowe. Propaganda nie była przekazywana anonimowo, miała twarz

i głos. Wymieńmy tutaj te najpopularniejsze: Stefan Martyka – prezenter propagandowego programu

radiowego „Fala 49” ( nota bene tak znienawidzony, że podziemie antykomunistyczne dokonało na

niego w 1951 r. skutecznego zamachu: został zastrzelony we własnym mieszkaniu); Andrzej Łapicki

i Jerzy Rosołowski – lektorzy Polskiej Kroniki Filmowej; Irena Falska, Marek Barański – dziennikarze

prowadzący „Dziennik Telewizyjny”; Jerzy Urban – rzecznik rządu w latach 80.

Tr udno było uciec przed wszechobecną propagandą, ponieważ jej treści przekazywano nie tylko

za pomocą środków masowego przekazu; była nimi również przesycona literatura i sztuka (najsilniej

w epoce stalinowskiej). Gdy prześledzimy drogę życiową przeciętnego obywatela Polski Ludowej, na-

potkamy na niej wiele podmiotów, realizujących zadania propagandowe: szkołę, uniwersytet, organiza-

cje społeczne i kulturalne, stowarzyszenia, wojsko, zakład pracy itd.

Komuniści szczególną uwagę poświęcili szkole. Tam rozgrywała się, używając ówczesnego języka,

najważniejsza bitwa w kampanii propagandowej przeciw staremu porządkowi. Przejęcie pełnej kon-

troli nad wychowaniem dzieci i młodzieży umożliwiało państwu ukształtowanie młodego pokolenia

w „duchu postępu”. Nie znaczy to, że zrezygnowano z przekuwania światopoglądu dorosłych, ale jak

to wyraził Stalin: Jeśli nasza praca w aparacie państwowym, wśród chłopów, wśród kobiet pracujących,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: