BOGDAN WALCZAK Co to jest język polityki.pdf

B OGDAN W ALCZAK

Co to jest j˛zyk polityki?

Przyjmijmy na wst ˛ pie bez dyskusji, ˙e j ˛ zyk polityki istnieje. Przesłanka ˛ takiego

zało˙enia mo˙e by´ cho´by obecna konferencja. Skoro grono powa˙nych bada-

czy (sa˛dz˛, ˙e bez przesady czy pochlebstwa mo˙na tak okre´li´ jej uczestników)

zgłasza w niej swój udział, zapowiadaja˛c referaty traktuja˛ce o ró˙nych aspektach

j ˛ zyka polityki, to znaczy, ˙e przynajmniej praktycznie identyfikuje jego przeja-

wy, a zatem dysponuje chocia˙by wiedza ˛ jasna ˛ w kwestii, co to jest j ˛ zyk poli-

tyki. Chodziłoby zatem o to, by od wiedzy jasnej w tym przedmiocie doj´´ do

wiedzy wyra´nej.

Ograniczaja˛c do absolutnego minimum stron˛ terminologiczna˛ naszego wy-

wodu stwierdzimy tylko, i˙ w wyra˙eniu j˛zyk polityki j˛zyk nie oznacza oczywi-

´cie ani j ˛ zyka w ogóle (jako dwuklasowego systemu znaków arbitralnych o cha-

rakterze fonemowym), ani j ˛ zyka narodowego (etnicznego, etnolektu). W gr ˛ nie

wchodzi te˙ u˙ycie wyra´nie metaforyczne w rodzaju j˛zyk (czy mowa ) kwiatów .

A zatem j˛zyk w wyra˙eniu j˛zyk polityki mo˙e oznacza´ tylko jedno: odmian ˛

j˛zykowa˛ – w tym znaczeniu, w jakim termin ten został u˙yty w tytułach zna-

nych prac Antoniego Furdala czy Aleksandra Wilkonia 1 .

Odmiany j ˛ zykowe (zwane te˙ j ˛ zykami, wariantami, wersjami, typami itp.)

sa ˛ skutkiem zró˙nicowania j ˛ zyka narodowego. Zró˙nicowanie to mo˙e by´

zasadniczo trojakie: terytorialne, socjalne (w najszerszym rozumieniu tego sło-

wa) i funkcjonalne lub stylowe (równie˙ w najszerszym tego słowa znaczeniu).

W zwia˛zku z tym i odmiany j˛zykowe moga˛ by´ zasadniczo trojakie: terytorial-

ne, socjalne i funkcjonalne (stylowe).

Jest sprawa ˛ oczywista ˛ , ˙e j ˛ zyk polityki nie jest odmiana ˛ terytorialna ˛ . W tym

miejscu jednak oczywisto´´ si ˛ ko´czy. Nie jest ju˙ całkiem oczywista

odpowied´ na pytanie, czy j ˛ zyk polityki jest odmiana ˛ socjalna ˛ (´rodowiskowa ˛ ).

Innymi słowy: czy j ˛ zyk polityki to tyle co j ˛ zyk polityków – jak j ˛ zyk ucznio-

wski (gwara uczniowska) to tyle co j˛zyk uczniów, a j˛zyk złodziejski (gwara

złodziejska, ˙argon złodziejski itp.) to tyle co j˛zyk złodziei.

1 A. F u r d a l, Klasyfikacja odmian współczesnego j˛zyka polskiego , Wrocław 1973;

A. W i l k o ´, Typologia odmian j˛zykowych współczesnej polszczyzny , Katowice 1987.

BOGDAN WALCZAK

Autorami tekstów, które identyfikujemy (kieruja ˛ c si ˛ wiedza ˛ jasna ˛ w tym

wzgl ˛ dzie) jako przejawy (realizacje) j ˛ zyka polityki, sa ˛ 1) politycy, 2) ludzie

z nimi zwia ˛ zani (doradcy, rzecznicy prasowi, specjali´ci z zakresu socjotechniki,

propagandy, reklamy itp. – ich rola jest szczególnie widoczna w czasie kampanii

wyborczych) i 3) dziennikarze, zwłaszcza (czy ´ci´lej) dziennikarze wyspecjali-

zowani w problematyce politycznej. Wprawdzie – co cz˛sto si˛ podkre´la – nie

wytworzyła si ˛ jeszcze w Polsce warstwa (grupa) polityków zawodowych i dzi-

siejsze elity polityczne składaja ˛ si ˛ w przewa˙aja ˛ cej cz ˛ ´ci nie z profesjonali-

stów, lecz z amatorów. Mimo to sa ˛ dz ˛ , i˙ autorzy tekstów identyfikowanych jako

realizacje j ˛ zyka polityki stanowia ˛ jakie´ ´rodowisko, cho´ nie jest to zapewne

´rodowisko tak spójne i wyra´nie okre´lone, jak uczniowskie, studenckie, ło-

wieckie itp. Z punktu widzenia nadawcy tekstów politycznych mo˙na by zatem

okre´li´ j ˛ zyk polityki jako j ˛ zyk ´rodowiska – nazwijmy je umownie – poli-

tyków i ludzi z nimi zwia ˛ zanych (´rodowiska polityki). Co jednak nie pozwa-

la nam uzna´ j ˛ zyka polityki za odmian ˛ ´rodowiskowa ˛ (a wi ˛ c socjalna ˛ ),

to wzgla ˛ d na odbiorc ˛ tych tekstów.

Odmiany ´rodowiskowe słu˙a˛ przede wszystkim (je´li nie wyła˛cznie) komu-

nikacji j˛zykowej (w szerokim tego słowa znaczeniu, nie wyła˛czaja˛cym ekspresji

j ˛ zykowej) wewna ˛ trz ´rodowiska (grupy). Posługiwanie si ˛ nimi jest oznaka ˛

przynale˙no´ci do grupy i – przynajmniej w pewnym stopniu – przejawem izo-

lacji w stosunku do innych grup. Jest – mówia ˛ c najkrócej – znakiem i wyrazem

pewnego wtajemniczenia ła ˛ cza ˛ cego członków grupy i odró˙niaja ˛ cego ich od pro-

fanów. Sta˛d obecne we wszystkich odmianach ´rodowiskowych (cho´ w ró˙nym

stopniu – zale˙nie od izolacji danego ´rodowiska w stosunku do pozostałej cz˛´ci

społecze´ stwa) pierwiastki tajno´ci, a w ka˙dym razie bezsporna hermetyczno´´

j ˛ zykowa (dzi´ ju˙ oczywi´cie bardziej teoretyczna czy „modelowa” ni˙ empiry-

czna – wobec nieostro´ci podziałów społecznych i granic ´rodowiskowych, po-

woduja ˛ cej wzajemne przenikanie si ˛ ró˙nych odmian i przepływ ´rodków j ˛ zy-

kowych wła´ciwych jednym odmianom do innych odmian).

Tymczasem tej „modelowej”, zamierzonej hermetyczno´ci nie obserwuje si˛

w j ˛ zyku polityki. Przeciwnie – teksty b ˛ da ˛ ce realizacjami j ˛ zyka polityki maja ˛

w intencji ich autorów trafi´ do mo˙liwie najszerszych rzesz społecze´stwa,

u˙ytkowników j ˛ zyka narodowego. (Je´li zdarzaja ˛ si ˛ hermetyczne teksty polity-

czne – jest to wypadek „bł ˛ du w sztuce”, spowodowany zwykle uleganiem her-

metycznym modom i snobizmom j˛zykowym 2 ). Cho´ wi˛c nadawcy tekstów

〉

formułami o charakterze swoistych eufemizmów). Cechy te prymarnie sa˛ wła´ciwe bliskiej j˛zy-

kowi polityki (cho´ bynajmniej nie to˙samej z nim) odmianie j˛zykowej, jaka˛ jest j˛zyk dyploma-

cji (ogólnikowo´´ i formuliczno´´ sa˛ w nim skutkiem swoistego „dyplomatycznego” tabu j˛zyko-

wego – zob. na ten temat m.in. S. W i d ł a k, Tabu i eufemizm w j˛zykach nowo˙ytnych , „Biuletyn

Polskiego Towarzystwa J˛zykoznawczego” XII, 1963; ten˙e, Zagadnienie tabu i eufemizmu w j˛-

reprodukowanymi

2 Trzeba tu jeszcze zaznaczy´, ˙e czym innym jest hermetyczno´´, a czym innym pewna

niedookre´lono´´ czy ogólnikowo´´ niektórych tekstów politycznych oraz ich daleko nieraz posu-

ni˛ta formuliczno´´ (operowanie gotowymi, ka˙dorazowo tylko odtwarzanymi

Co to jest j˛zyk polityki?

politycznych daliby si ˛ pewnie zdefiniowa´ w kategoriach – do´´ wprawdzie

lu´nego – ´rodowiska społecznego, intencjonalny uniwersalizm przeznaczenia

tych tekstów (adresowanych do wszystkich u˙ytkowników j ˛ zyka narodowego)

nie pozwala uzna´ j ˛ zyka polityki za odmian ˛ ´rodowiskowa ˛ (a wi ˛ c socjalna ˛ ).

Czy jest wi˛c j˛zyk polityki odmiana˛ funkcjonalna˛ (stylowa˛)?

Przy zasadniczej zgodzie co do kryteriów wyodr˛bniania odmian funkcjonal-

nych (stylowych) obserwuje si ˛ w´ród badaczy daleko posuni ˛ te ró˙nice co do

stopnia szczegółowo´ci podziału j ˛ zyka ogólnego (literackiego) na odmiany sty-

lowe, a tym samym co do ich liczby. Skrajnie „minimalistyczne” stanowisko

zajmuje w tym wzgl ˛ dzie Antoni Furdal, który wyodr ˛ bnia tylko trzy odmiany:

potoczna˛, naukowo-zawodowa˛ i artystyczna˛ 3 . Na ogół wyró˙nia si˛ tych odmian

wi˛cej, odmiany politycznej nie wyró˙nia jednak – spo´ród dotychczasowych

badaczy – nikt. Co gorsza, wiele dotychczasowych uj ˛ ´ funkcjonalnego zró˙ni-

cowania j ˛ zyka ogólnego „rozrywa” j ˛ zyk polityki – w tym sensie, i˙ ró˙ne

teksty b ˛ da ˛ ce jego realizacjami sytuuje w ró˙nych odmianach (np. jedne teksty

polityczne w my´l tych uj ˛ ´ znajda ˛ si ˛ w obr ˛ bie realizacji stylu publicystyczne-

go, dziennikarskiego, inne – w obr˛bie realizacji stylu przemówie´ itp.). Skłania

to do wniosku, ˙e odmiana polityczna nie jest „klasyczna˛” odmiana˛ funkcjonal-

na ˛ , taka ˛ jak j ˛ zyk potoczny, naukowy, urz ˛ dowy, artystyczny itp.

Rozstrzygni ˛ cia interesuja ˛ cego nas tutaj zagadnienia statusu j ˛ zyka polityki

nie przyniesie tak˙e odwołanie si ˛ do rozwijanej ostatnio koncepcji genologii

lingwistycznej, zajmuja ˛ cej si ˛ – w odró˙nieniu od genologii literackiej – niear-

tystycznymi gatunkami wypowiedzi 4 . Jest rzecza˛ oczywista˛, ˙e takie realizacje

j˛zyka polityki, jak program rza˛dowy czy partyjny, przemówienie sejmowe, mo-

wa wiecowa, slogan wyborczy itp., nie wykazuja ˛ wspólnych cech gatunkowych,

nie dadza ˛ si ˛ zatem sprowadzi´ do jednego gatunku wypowiedzi j ˛ zykowej.

Stosunkowo najłatwiejsze byłoby usytuowanie j ˛ zyka polityki w matryco-

wym schemacie cało´ciowej klasyfikacji odmian j ˛ zykowych Tadeusza Zgółki.

Kryterium tej klasyfikacji stanowia˛ „relacje dychotomiczne. Pod wzgl˛dem for-

malnym przypominaja˛ one zwłaszcza binarne relacje u˙ywane do klasyfikacji na

przykład d´wi ˛ ków mowy, proponowane w tradycyjnej fonologii strukturalnej” 5 .

zykach roma´skich , „Kwartalnik Neofilologiczny” XII, 1965, nr 1; M. S z w e c o w - S z e w-

c z y k, Tabu i eufemizmy j˛zykowe dawniej i dzi´ , „Poradnik J˛zykowy” 1974, nr 6; B. W a l-

c z a k, Magia j˛zykowa dawniej i dzi´ , [w:] J˛zyk zwierciadłem kultury, czyli nasza codzienna

polszczyzna , red. H. Zgółkowa, Pozna´ 1988). W niektórych tekstach j ˛ zyka polityki cechy te sa ˛

wynikiem wpływu j˛zyka dyplomacji.

3 dz. cyt.

4 Zob. m.in. M. B a c h t i n, Estetyka twórczo´ci słownej , przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986;

A. W i e r z b i c k a, Genry mowy , [w:] Tekst i zdanie. Zbiór studiów , red. T. Dobrzy´ska

i E. Janus, Wrocław 1983; przede wszystkim S. G a j d a, Gatunkowe wzorce wypowiedzi , [w:]

Encyklopedia kultury polskiej XX wieku , t. 2: Współczesny j˛zyk polski red. J. Bartmi´ski, Wrocław

1993, s. 245–258.

5 T. Z g ó ł k a, Parametry zró˙nicowania j˛zykowego , [w:] Struktura logiczna rozumowa´

lingwistycznych , red. J. Pogonowski i T. Zgółka, Pozna´ 1990, s. 184.

BOGDAN WALCZAK

Na schemat zró˙nicowania j ˛ zykowego (list ˛ opozycji binarnych) składa si ˛

5 wymiarów, z których ka˙dy obejmuje kilka parametrów (niektóre z nich, uj ˛ te

w nawias, maja ˛ charakter potencjalny):

1. Rodzaj kanału: mówiono´´, (gestowo´´).

2. Rodzaj kontaktu: bezpo´rednio´´ (face to face), oficjalno´´, spontanicz-

no´´, (personalno´´).

3. Rodzaj sensu komunikacyjnego: dialogowo´´, informacyjno´´, perswazyj-

no´´, artystyczno´´, performatywno´´.

4. Parametry społeczne: dorosło´´, wykształcenie, profesjonalno´´, (otwar-

to´´), (m ˛ sko´´) 6 .

5. Parametry osadnicze: regionalno´´, wiejsko´´.

Ka˙dy z parametrów mo˙e w trakcie wyró˙niania i charakterystyki poszcze-

gólnych odmian przybra´ trzy warto´ci: „+”, „–” i „+/–”.

J ˛ zyk polityki mo˙na w tym schemacie scharakteryzowa´ (a wi ˛ c i usytuo-

wa´) przypisuja ˛ c poszczególnym parametrom nast ˛ puja ˛ ce warto´ci: +/– mówio-

no´´, +/– bezpo´rednio´´, + oficjalno´´, – spontaniczno´´, +/– dialogowo´´, +/–

informacyjno´´, + perswazyjno´´, +/– artystyczno´´, +/– performatywno´´,

+ dorosło´´, + wykształcenie, +/– profesjonalno´´, + otwarto´´, – regionalno´´,

– wiejsko´´ 7 . Rzecz w tym, i˙ w ten sposób scharakteryzowany (i usytuowany)

j ˛ zyk polityki nie odró˙nia si ˛ wystarczaja ˛ co wyra´nie od innych w praktyce (na

podstawie wiedzy jasnej) wyodr ˛ bnianych odmian: łatwo zauwa˙y´, ˙e w zasa-

dzie takie same (dyskusyjna mo˙e by´ tu jedynie warto´´ „+” parametru „oficjal-

no´´”) warto´ci przyjmuja˛ poszczególne parametry przy próbie scharakteryzowa-

nia (i tym samym usytuowania) j˛zyka reklamy. Schemat Tadeusza Zgółki, zado-

walaja ˛ cy przy wyró˙nianiu „klasycznych” odmian funkcjonalnych (a tak˙e

odmian socjalnych i terytorialnych), okazuje si ˛ wi ˛ c zbyt ogólny przy próbie

wyodr ˛ bnienia takich odmian, jak j ˛ zyk polityki 8 .

6 Parametr „gestowo´´” umo˙liwia wyró˙nienie j ˛ zyka migowego głuchoniemych (+ gesto-

wo´´). Futurologiczny parametr „personalno´´” umo˙liwia odró˙nienie kontaktu mi ˛ dzy podmio-

tami ludzkimi (+ personalno´´) od kontaktu mi˛dzy człowiekiem a maszyna˛ (– personalno´´).

Mało istotny dla polszczyzny parametr „m˛sko´´” umo˙liwia wyró˙nienie j˛zyka kobiet (– m˛-

sko´´). Tych parametrów nie bior˛ pod uwag˛ przy poni˙szej próbie charakterystyki odmiany

politycznej. Uwzgl˛dniam natomiast parametr „otwarto´´” umo˙liwiaja˛cy wyró˙nienie odmian

tajnych: ˙argonów, grypsery itp. (– otwarto´´).

7 Niektóre parametry sa ˛ oczywiste, inne wymagaja ˛ komentarza. Parametr „dorosło´´” nie

wia˛˙e si˛ w sposób ´cisły z wiekiem, słu˙y natomiast do wyró˙nienia odmian dzieci˛cych i mło-

dzie˙owych (– dorosło´´); „dorosło´´” oznacza wi˛c po prostu „niemłodzie˙owo´´”. Równie˙

parametr „wykształcenie” nie wia˛˙e si˛ z jakim´ jego okre´lonym stopniem, słu˙y natomiast do

wyró˙nienia polszczyzny kulturalnej, czyli ogólnopolskiego j˛zyka literackiego (+ wykształcenie).

Parametr „regionalno´´” nie oznacza regionalnego zabarwienia odmian ogólnopolskich, lecz słu˙y

do wyró˙nienia gwar terytorialnych (+ regionalno´´). Wreszcie parametr „wiejsko´´” umo˙liwia

odró˙nienie gwar ludowych, wiejskich (+ wiejsko´´) od gwar miejskich (– wiejsko´´).

8 Wprawdzie autor si˛ zastrzega, ˙e jego schemat klasyfikacyjny ma charakter otwarty, co

„umo˙liwia z jednej strony wprowadzenie do schematu nowych, niepostrzegalnych obecnie od-

mian, wersji, typów itp., z drugiej natomiast – dopuszczalna jest modyfikacja (uzupełnienie ba˛d´

Co to jest j˛zyk polityki?

i styl przemówie´).

2. Jednym z kryteriów podziału na odmiany funkcjonalne mo˙e by´ kryte-

rium „tematyczne” (tzn. sfera rzeczywisto´ci pozaj˛zykowej, o której si˛ mówi).

Kontrowersyjno´´ tego zało˙enia osłabia fakt, i˙ kryterium „tematyczne” jest

powszechnie przyjmowane jako „podkryterium” przy bardziej szczegółowym

podziale (ró˙nicowaniu) stylu naukowego (na style ró˙nych dziedzin nauki i dys-

cyplin naukowych) 9 . Oczywi´cie zasadno´´ kryterium „tematycznego” znalazła-

by potwierdzenie dopiero wtedy, gdyby si ˛ okazało, ˙e wyró˙nione na jego

podstawie odmiany odznaczaja˛ si˛ jako cechami swoistymi czym´ wi˛cej ni˙

tylko swoistym „tematycznym” słownictwem (terminologia˛). Sa˛dz˛, ˙e j˛zyk

polityki ten warunek spełnia.

3. Przy wyodr ˛ bnianiu odmian funkcjonalnych (stylowych) moga ˛ w gr ˛

wchodzi´ – zarówno w planie nadawcy, jak i odbiorcy tekstów realizuja ˛ cych te

odmiany – tak˙e czynniki natury ´rodowiskowej (a wi ˛ c socjalnej). To zało˙enie

z pozoru wydaje si˛ najbardziej kontrowersyjne, warto jednak zwróci´ w tym

kontek´cie uwag˛ na fakt, i˙ na przykład w wypadku tekstów realizuja˛cych styl

artystyczny nadawca (cho´ nie odbiorca, bo przeznaczone sa ˛ one – przynajmniej

intencjonalnie – dla wszystkich u˙ytkowników j ˛ zyka ogólnego) mo˙e by´ okre-

´lony w kategoriach ´rodowiskowych, a w wypadku tekstów realizuja ˛ cych styl

naukowy (cho´ ju˙ nie popularnonaukowy) ´rodowiskowo moga ˛ by´ okre´leni

i nadawca, i odbiorca (sa˛ to teksty wytwarzane przez specjalistów danej dziedzi-

ny nauki dla tych˙e specjalistów).

eliminowanie) listy zaproponowanych opozycji” ( dz. cyt. , s. 184), jednak ju˙ próba uwzgl˛dnienia

kryterium dominuja˛cej funkcji j˛zykowej (por. ni˙ej) wymagałaby – przy uj˛ciu binarnym – wpro-

wadzenia tylu parametrów, ile mo˙na funkcji j˛zykowych wyró˙ni´, a próby uwzgl˛dnienia kryte-

rium „tematycznego” (por. ni˙ej) w ogóle nie mo˙na sobie w uj˛ciu binarnym wyobrazi´.

9 Zob. S. G a j d a, Podstawy bada´ stylistycznych nad j˛zykiem naukowym , Wrocław 1982;

M. R a c h w a ł o w a, Słownictwo tekstów naukowych , Wrocław 1986; S. M i k o ł a j c z a k,

Składnia współczesnych tekstów naukowych , Pozna´ 1990.

Je˙eli zgodzimy si ˛ z teza ˛ , ˙e j ˛ zyk polityki jest u˙yciem j ˛ zyka ogólnego

(prymarnie w jego wariancie oficjalnym) do komunikowania (w szerokim tego

słowa rozumieniu, nie wyła ˛ czaja ˛ cym ekspresji, perswazji itp.) o sprawach poli-

tycznych (a wi ˛ c w okre´lonym celu) – musimy si ˛ w konsekwencji zgodzi´

z wnioskiem, ˙e jest on odmiana˛ jednak przede wszystkim funkcjonalna˛. Próba

jego usytuowania na tle „klasycznych” odmian funkcjonalnych (stylowych) wy-

maga jednak przyj ˛ cia nast ˛ puja ˛ cych (w niektórych wypadkach mniej lub bar-

dziej kontrowersyjnych) zało˙e´:

1. Uszczegółowianie podziału j ˛ zyka ogólnego (literackiego) na odmiany

funkcjonalne (stylowe) mo˙e prowadzi´ nie tylko do wyodr ˛ bnienia bardziej

szczegółowych odmian w obr˛bie powszechnie przyjmowanych „klasycznych”

odmian funkcjonalnych, lecz tak˙e do wyodr˛bnienia odmian „pogranicznych”,

krzy˙uja ˛ cych si ˛ z podziałem „klasycznym” (np. wyodr ˛ bnienie j ˛ zyka polityki

krzy˙owałoby si ˛ z podziałem na takie odmiany funkcjonalne, jak styl publicy-

styczny

dziennikarski

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: