AG_modern.pdf

Antonina Grybosiowa

Modern Polish?

Takiego „terminu” użył żartobliwie jeden z komentatorów Informatora

Ekonomicznego, audycji codziennej w radiowej „Trójce”. Omawiał on nowy system

korzystania z usług bankowych w domu, czyli home banking . Powiedziałabym, że uwaga

metajęzykowa: „ home banking , jak to się dziś nazywa w modern Polish ” , ujmuje trafnie

współczesną sytuację języka polskiego i wyraża jej ocenę, dokonaną przez dziennikarza.

Przez jego usta przemawia postawa: śmiejmy się z samych siebie, ale tak właśnie jest, tak do

nas mówią/piszą i chcąc niechcąc powinniśmy ten przekaz rozumieć (aprobować?).

Wypada rozumieć, co znaczy skimming ‘kradzież z karty kredytowej’, siding

‘ocieplająca budynki okładzina’, fixing ‘operacja giełdowa’, billing ‘wydruk rozmów

telefonicznych’ itp., itd. Ledwie wyjdzie się z domu na pocztę, do banku, do urzędu czy na

zakupy, usłyszy się natychmiast modern Polish . Angielskiemu leksemowi modern odpowiada

polski leksem nowoczesny, słowo-klucz współczesnej wizji członka społeczeństwa. Jakie

teksty są wobec tego i w tym rozumieniu nowoczesne? Teksty użytkowe – przede wszystkim:

reklamy, instrukcje obsługi, formularze urzędowe, ale także medialne omówienia tego typu

tekstów, które znacznie rozszerzają zasięg odbiorców modern Polish.

Oprócz angielskiego, indywidualnego określenia takiej polszczyzny, z jaką stykamy

się na co dzień, pojawia się termin bardziej serio: polszczyzna użytkowa, tj. taka oficjalna

wersja języka, którą pisze się wymienione dla przykładu teksty. Polszczyzna taka związana

jest obecnie z angielszczyzną użytkową.

Jak ocenić to zjawisko? Językoznawcy są na ogół co do tego zgodni. Nasz ojczysty

język ulega rosnącemu wpływowi angielszczyzny amerykańskiej. Dzieli ich dopiero kwestia

zasadności ochrony prawnej polszczyzny w obiegu oficjalnym, skuteczności uchwalonej w

tym celu ustawy. Zanim jednak poświęcimy zróżnicowanej na ten temat opinii kilka zdań,

zwróćmy uwagę na trzy charakterystyczne wypowiedzi wielkich humanistów, które w

ostatnich miesiącach opublikowały czasopisma drukujące teksty społeczno-kulturalne, tj.

„Polityka” i „Gazeta Wyborcza”.

Pierwszy chronologicznie wypowiadał się Czesław Miłosz. Tuż przed Bożym

Narodzeniem 1999 roku wygłosił on we Francuskim Instytucie Spraw Międzynarodowych na

konferencji poświęconej paryskiej „Kulturze” i jej redaktorowi Jerzemu Giedroyciowi

przemówienie O tożsamości . Przedrukowała je 24-26 grudnia „Gazeta Wyborcza”.

Miłosz pisze:

Każde z dwóch imperiów, sowieckie i hitlerowskie, próbowało narzucić Europie

swój język, ale ani niemiecki, ani rosyjski nie stały się nową lingua franca. [...]

Dzisiaj o całkowicie nowej sytuacji przesądza wspólny język, następca łaciny i

francuskiego, angielski jako lingua franca Europy oraz film i telewizja [...].

Każdy kraj z osobna jest wystawiony na wpływy amerykańskiej kultury masowej

[...] mocą niespodziewanego paradoksu Hollywood staje się stolicą świata.

Z przytoczonych fragmentów niezwykle trafnej i głębokiej analizy sytuacji, w jakiej

znalazły się języki narodowe wschodniej („gorszej”) części Europy, wynika niezbicie, że

angielski jako lingua franca ogarnia przede wszystkim sfery kultury masowej. Co oznacza

termin lingua franca i jaki ma do niej stosunek pisarz, poeta, wyrosły z wielu kultur, obywatel

świata?

Odpowiednie hasło w Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych

Władysława Kopalińskiego (wyd. XX, Warszawa 1990) zawiera informację o etymologii

terminu. Lingua franca to międzynarodowa gwara, złożona z elementów języka włoskiego,

francuskiego, hiszpańskiego, nowogreckiego i arabskiego, używana (zwłaszcza w

średniowieczu) w portach Morza Śródziemnego; [...] żargon, używany jako środek

porozumienia się na obszarach wielojęzycznych, [...] przenośnie wspó1ny język. Czy

można sądzić, że termin lingua franca rozumie Czesław Miłosz tylko neutralnie, przenośnie?

Przekonanie o jego erudycji, czyli świadomości negatywnej waloryzacji terminu (w

średniowieczu), którą zdradzają synonimy gwara (portowa), pidgin (gwara portowa na

Dalekim Wschodzie), żargon, na to nie pozwala.

W ustach humanisty lingua franca oznacza chyba rodzaj żargonu, używanego dziś nie

w portach Morza Śródziemnego czy Dalekiego Wschodu, ale w kulturze masowej

współczesnej Europy, żargonu wspólnego krajom europejskim, ale jednak żargonu. Prowadzi

to do wniosku, że Miłosz stwierdza istnienie nowej lingua franca wprawdzie jako następczyni

wcześniejszych języków wspólnych łaciny i francuskiego, ale jakże funkcjonalnie odmiennej!

Jest bowiem ona językiem kultury masowej, m.in. hollywoodzkiego kina niosącego często

spłaszczoną wizję świata. Zza obiektywnej analizy przegląda smutek humanisty.

Drugi autor 1 , Bronisław Geremek, odpowiada na pytania: „Czy za sto lat będziemy

mówić po polsku”, „czy język polski przetrwa presję integracji”. Jest optymistą. Stwierdza, że

angielski, język uniwersalny, wypiera inne języki, zwane kongresowymi i staje się lingua

franca . Nie zagraża jednak językom narodowym, bo jest językiem technicznym. Bronisław

Geremek przewiduje, że promowana będzie dwu- i wielojęzyczność, ze szczególnym

uwzględnieniem języków małych narodów (Węgrzy, Finowie), co, dodam, daje nam,

Polakom, nadzieję.

Autor także uznaje za trafny w obecnej sytuacji termin lingua franca , natomiast idzie

dalej w kierunku oceny niebezpieczeństwa wiążącego się z ekspansją języka angielskiego.

Uważa, że ekspansywna jest tylko angielszczyzna techniczna. Nie rozwija tej myśli, ale

nasuwa czytelnikowi przypuszczenie, iż nie język angielski wielkiej literatury i kultury

wyrastającej ze wspólnych nam źródeł, tj. ze starożytnej Grecji i Rzymu, wchodzi w grę. To,

czego wielu Polaków się obawia, wiąże się z ekspansją kultury amerykańskiej w postaci

masowej i amerykanizacją polszczyzny użytkowej przez amerykański język angielski, który

rzeczywiście związany jest z technicyzacją współczesnej kultury.

Wtedy, w ustach humanisty termin lingua franca oraz język techniczny oznaczałyby

supozycję, że taka, ograniczona, ekspansja nie zagraża tożsamości narodowej, o której

decyduje język jako składnik kultury. Amerykanizacja nie obejmuje kultury wysokiej, zdaje

się wynikać z refleksji historyka. Bronisław Geremek nazywa inną dziedzinę kultury podległą

wpływom angielskiego – technikę. Obaj autorzy łączą się więc we wspólnej myśli:

amerykanizacja nie obejmuje całej kultury, choć wydaje się, że Czesław Miłosz jest bardziej

sceptyczny co do dalszego rozwoju sytuacji, pisząc o zazębianiu się kultury masowej i

wysokiej.

Amerykanizacja nie obejmuje kultury wysokiej, fascynacja techniką mija u samego

źródła, zdaje się wynikać z refleksji historyka i filozofa. Bezrefleksyjna postawa aprobaty

minie. Tylko Miłosz wymienia jeszcze kino i

telewizję jako czynniki zmiany w świadomości ich odbiorców, i podkreśla skuteczność

wpływu, której nie osiągnęły systemy totalitarne i ich język wcześniej.

Na koniec przytoczę uwagi publicysty „Polityki” Adama Krzemińskiego 2

zatytułowane Jeszcze nie koniec humanizmu . Krzemiński poświęcił je Hansowi-Georgowi

Gadamerowi z okazji ukończenia przez filozofa niemieckiego stu lat. Dla naszych rozważań

posłużę się obszernym cytatem z końcowego fragmentu artykułu.

„A jednak ten imponujący stulatek, który jako dziecko był sparaliżowany i, wbrew

woli ojca chemika, całe swe życie oddał »gadulstwu«, ma w sobie więcej pogodnej wiary w

człowieczeństwo niż niejeden młody. Na pytanie, czy u kresu naszej historii zbawienia,

pojawia się coś takiego jak utrata świadomości miejsca kultury i rangi życia duchowego,

1 „Polityka” z 5 stycznia 2000 roku.

2 „Gazeta Wyborcza” z 3-4 marca 2000 roku.

wszystkiego, co nowoczesne (modern Polish) ,

ponieważ zdigitalizowane techniki narzucają jedyną metodę myślenia, Hans-Georg Gadamer

odpowiada z prostotą mędrca: mimo Internetu i użytkowej angielszczyzny ludzie zawsze będą

myśleć w języku ojczystym, i nawet jeśli technika, nauka i ekonomia stapiają się w

amalgamat „ostatniej” kultury, to jednak już teraz wahadło zaczyna wracać: „Nie sądzę, by

kiedykolwiek doszło do powstania jednolitego języka i kultury światowej. Uważam również,

że ukształtuje się nowa warstwa ludzi wykształconych, także w Ameryce. Podczas moich

wykładów gościnnych w Ameryce przekonałem się w każdym razie, że jest wielu młodych

ludzi, których to wszystko, co im się teraz oferuje, bardzo już nudzi. Również w Ameryce

ludzie znów będą się skłaniać ku humanizmowi” 3 .

Jesteśmy jednak daleko od Stanów Zjednoczonych, zamiast nasycenia, przesycenia i

poszukiwania czegoś człowieczego, zamiast tylko posłusznego we wszystkim, w dobrym i

złym – Przedmiotu, przeżywamy przedotrzeźwieniowy etap fascynacji Internetem, językiem

angielskim w różnych wersjach oraz kulturą amerykańską (masową).

O przykłady nietrudno. Z języka „technicznego”: telebim, billboard, sitcom,

copywrighter, z ekonomii „stosowanej”: broker, cash, faktoring, indeksacja, transformacja .

Z kultury masowej dziesiątki leksemów, wraz z modelami słowotwórczymi i sensami

związane są z: modą, żywieniem się ( McDonald, KFC ), spędzaniem wolnego czasu, sportem,

urządzeniem wnętrz, muzyką popularną, kinem itd.

Dla ilustracji przytoczę materiał wybrany z jednego tylko numeru „Wysokich

Obcasów”, dodatku „Gazety Wyborczej”: patchwork, że1 do kąpieli, substancje myjące

(kalka), crossover (mieszanka potraw z różnych stron świata), chipsy, miksować, skin laser

studio, laser clinic . Gdyby, porównując z odpowiednim gatunkiem prasowym w języku

angielskim, wskazać na inne kalki, wtórność tekstu polskiego byłaby jeszcze wyrazistsza.

Istnieją również określone sygnały językowe świadczące o silnym dążeniu do

włączenia się w nurt kultury masowej, skoro kultura wysoka wydaje się nieosiągalna i może

nieco demodèe. Są to okrzyki emocjonalne typu waw , np. w ustach więcej niż dorosłej,

zdezorientowanej kulturowo, mieszkanki małego miasteczka śląskiego. Są to powitania:

hello, hej , oceny typu cool , czy kontrowersyjne dokładnie (+ tak ). W takim przypadku

angielszczyzna przenika język codziennych rozmów (small talk, Alltagssprache) ,

staje się

wyznacznikiem przynależności – do młodzieży, do middle class , do grup zawodowych.

O tym, że mamy do czynienia z gwałtownym narastaniem amerykanizacji świadczy

artykuł Elżbiety Mańczak-Wohlfeld Czy rzeczywiście nadużywamy zapożyczeń angielskich w

3 Niestety filozof niemiecki zmarł wkrótce po tej publikacji.

polszczyźnie pisanej? 4 . Na podstawie danych frekwencyjnych autorka stwierdza, że w latach

1960-1970 liczba zapożyczeń była niewielka. Wśród wymienionych jako najczęstsze nie ma

ani jednego leksemu z ostatnich lat . To ważne świadectwo, z całą pewnością wpływ języka

angielskiego wzmógł się po roku 1989 i objął inne typy tekstów niż cytowane przez autorkę,

dlatego właśnie zakwestionowała ona siłę tego wpływu w polszczyźnie pisanej.

Czy rozmaite działania, w tym prawne, podejmowane przez obrońców języka

narodowego dadzą pomyślny rezultat? Sądzę, że chodzi nie tylko o język, wyznacznik

tożsamości, chodzi o całą kulturę narodową, zwłaszcza o pociągającą, prestiżową alternatywę

dla chłonących bez refleksji masową kulturę amerykańską.

Artykuł opublikowany w tomach:

„Poradnik Językowy” 2000, z. 8, s. 70-73

Antonina Grybosiowa, Język wtopiony w rzeczywistość . Katowice 2003, s. 197-202

4 „Język Polski” 1997, z. 4-5, s. 292-297.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: