CZASOWNIK.doc

CZASOWNIK jest (wespół z rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem i zaimkiem) odmienną częścią mowy, pełniącą w zdaniu na ogół funkcję orzeczenia. System odmiany czasownika (cały zbiór jego form fleksyjnych) nosi nazwę KONIUGACJI. W gramatyce współczesnej nie stosuje się już podziału czasowników na cztery koniugacje, opartego na kryterium różnic między formami 1. i 2. osoby czasu teraźniejszego poszczególnych czasowników (I koniugacja: -ę, -esz; II: -ę, -isz; III: -am, -asz; IV: -em, -esz). Powszechnie przyjęty jest natomiast podział na 11 grup koniugacyjnych, wyzyskujący kryterium oboczności tematycznych (dużo ważniejszych niż różnice końcówek). W części alfabetycznej tego słownika przy każdym czasowniku podano numer grupy koniugacyjnej, do której należy. Zbiór trudnych form fleksyjnych podano również przy każdym czasowniku nieregularnym.
Formą hasłową czasownika jest nieodmienny BEZOKOLICZNIK. W zdaniu pełni on najczęściej funkcję dopełnienia czasowników fazowych, np. zacząć, skończyć, oraz czasowników i konstrukcji modalnych, tzn. oznaczających chęć, postanowienie, zamiar, np. pragnąć, próbować, woleć, zdecydować się, usiłować. W tego typu kontekstach bezokolicznik jest często używany zamiennie z rzeczownikiem odczasownikowym.
Jednak po czasownikach przestać, jąć, kazać, móc, musieć, śmieć, postanowić, usiłować można używać wyłącznie bezokolicznika, np. Musiał go przeprosić, a po czasownikach planować, projektować, proponować, postulować – wyłącznie rzeczownika odczasownikowego, np. Projektowaliśmy podróż po Krymie, nie: *Projektowaliśmy podróżować po Krymie.
Jeżeli przy danym czasowniku może wystąpić i dopełnienie w postaci bezokolicznika, i dopełnienie w postaci rzeczownika odczasownikowego, to w języku mówionym powinniśmy raczej posłużyć się bezokolicznikiem, np. Uwielbiam czytać kryminały, a w języku pisanym, zwłaszcza w jego odmianie urzędowej – rzeczownikiem odczasownikowym, np. Uwielbiam czytanie; Wolę pracę fizyczną niż umysłową.
Swoista dla czasownika jest odmiana przez osoby, czasy, tryby i strony, np. myję – myjesz; myję – myłam – będę myła; myję – myłabym; myję – jestem myta – myję się. Ponadto czasowniki odmieniają się przez liczby (jak rzeczowniki, przymiotniki i niektóre zaimki), np. myję – myjemy, a pewne formy także przez rodzaje (jak przymiotniki i część zaimków), np. myłyśmy – myliście. Imiesłowy przymiotnikowe, mimo że tworzone od czasowników, odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje, np. myta – mytej, mytej – mytych, myte – myci.
Szczegółowego omówienia wymagają zagadnienia poprawnościowe związane z takimi cechami czasowników, jak: ASPEKT, OSOBA, CZAS, TRYB, STRONA, a także kwestie dotyczące tworzenia form WIELOKROTNYCH od JEDNOKROTNYCH.
ASPEKT Czasowniki występują albo w formie niedokonanej, np. grać, kroić, mierzyć, wychowywać, albo w formie dokonanej, np. zagrać, pokroić, zmierzyć, wychować. Tylko nieliczne wyjątki można interpretować jako dwuaspektowe, np. abdykować, anulować, awansować, kazać, potrafić, zdołać. Zasób form fleksyjnych czasownika zależy od aspektu. Czasowniki niedokonane nazywają czynność (stan, proces) trwającą lub powtarzającą się. Mają czas teraźniejszy, przeszły i przyszły złożony, imiesłów przymiotnikowy czynny oraz imiesłów przysłówkowy współczesny, nie mają natomiast czasu przyszłego prostego, imiesłowu przysłówkowego uprzedniego i imiesłowu przeszłego. Czasowniki dokonane nazywają czynność skończoną, jednokrotną. Mają one czas przeszły i przyszły prosty, imiesłów przeszły oraz imiesłów przysłówkowy uprzedni, a nie mają czasu teraźniejszego, czasu przyszłego złożonego, imiesłowu przymiotnikowego czynnego, imiesłowu przysłówkowego współczesnego. Imiesłowy przymiotnikowe bierne można tworzyć zarówno od czasowników niedokonanych, np. bity, palony, jak i dokonanych, np. zbity, spalony.
Niektóre czasowniki, np. potrafić, zdołać, kazać, mogą pełnić funkcje dokonanych i niedokonanych (por. Nie wiem, czy dziś potrafię się z tym uporać; Nie zdołam panu teraz tego wytłumaczyć; Zawsze robimy, co każą; ale też: Może za rok potrafię już obsługiwać to urządzenie; Czy zdołam przekonać uczestników narady o swoich racjach; Słyszałam, że jutro szef każe nam podpisać protest). Zasób przyjmowanych przez nie form fleksyjnych jest typowy dla czasowników dokonanych (por. zdoławszy, kazawszy). Niezgodne z normą jest tworzenie od tych czasowników imiesłowów przymiotnikowych czynnych i imiesłowów przysłówkowych współczesnych (zdołając, zdołający). Często spotykany błąd, polegający na tworzeniu form czasu przyszłego złożonego od czasownika potrafić, np. będę potrafił(a), ma swe źródło w traktowaniu tego czasownika jako niedokonanego.
OSOBA Formy czasownika zawierające końcówki osobowe pełnią w zdaniu funkcję orzeczenia. Niezręcznością stylistyczną jest używanie zaimków osobowych jako podmiotów, bo sama końcówka czasownika precyzyjnie podmiot wskazuje, np.: Powiedziałeś to wyjątkowo sugestywnie (= ty). Można używać zaimków, jeżeli podmiot jest złożony, a także w razie konieczności podkreślenia tej właśnie części zdania lub jej składnika, np.: I ja, i ty chcemy doprowadzić do zawarcia tej transakcji; Ty odpoczywasz, on pracuje ponad siły; To oni zawinili, nie my; Ty z Agatą przygotujecie salę, my z Krzysztofem zaprosimy artystów.
Używanie zaimka zamiast końcówki osobowej jest rażącym błędem. Poprawnie: Przeszłabym się (nie: *Ja by się przeszła); Tańczyłem wczoraj wieczorem (nie: *Ja tańczył wczoraj wieczorem).
Pewne czasowniki nie odmieniają się przez osoby (ani przez liczby i rodzaje); występują one w jednej tylko (stałej) postaci fleksyjnej, tzn. w 3. os. lp (niekiedy w rodzaju nijakim); są orzeczeniami w zdaniach bezpodmiotowych, np. Błyska się; Ściemnia się; Zagrzmiało. W tej samej funkcji składniowej mogą występować złożone (analityczne), bezosobowe formy czasowników osobowych, utworzone za pomocą morfemu się lub morfemów -no, -ono, -to od formy 3. os. lp (np. Mówi się; W tym gabinecie się nie pali; Zdjęto stare dekoracje; Nagle wyłączono prąd).
CZAS Czasowniki polskie odmieniają się przez trzy czasy: teraźniejszy, przeszły i przyszły (prosty i złożony). Czwarty czas – zaprzeszły – nie jest już używany. Wątpliwości poprawnościowe mogą dotyczyć używania form czasu przyszłego złożonego i czasu przeszłego.
Czas przyszły złożony składa się z odpowiedniej formy słowa posiłkowego być, połączonego z bezokolicznikiem (będę kandydować) lub z formą czasu przeszłego zróżnicowaną rodzajowo (będę kandydowała, będę kandydował). Oba sposoby tworzenia czasu przyszłego są całkowicie równoprawne, choć użytkownicy polszczyzny częściej wybierają formy wyrazistsze pod względem rodzajowym, tzn. będę kandydowała. Tradycyjnie na pierwszym miejscu stawiamy formę słowa posiłkowego, ale powszechnemu obecnie układowi z czasem przeszłym na początku nie można niczego zarzucić. Przyjmujemy zatem wariantywność normy zarówno w kwestii postaci czasu przyszłego złożonego – będę kandydowała║będę kandydować, jak i w zakresie szyku składników tej formy – będę kandydowała║kandydowała będę.
Czas przeszły ma ruchome końcówki -(e)m [-(a)m], -(e)ś [-(a)ś], -(i)śmy [-(y)śmy], -(i)ście [-(y)ście], które mogą stać przy czasowniku lub przy innej części mowy, np. Czy byłeś tam? – Czyś tam był?; Czy wypłynęliście daleko?; Czy dalekoście wypłynęli? Z tych możliwości należy korzystać, zwłaszcza w celu ożywienia stylistycznego tekstu. Ruchomych końcówek czasu przeszłego nie należy łączyć z elementem że-. Poprawnie: Wyście już zdecydowali o jego przyszłości (nie: *Wyżeście już zdecydowali o jego przyszłości). Końcówki czasu przeszłego mogą być natomiast dołączane do spójnika że, np. Dowiedziałem się niedawno, żeście dostali nagrodę. Dołączenie końcówki 1. i 2. os. do czasownika w czasie przeszłym nie wpływa na sposób jego akcentowania; cała struktura zachowuje taki akcent jak bez końcówki osobowej, np. dziękowali [dziękowali] – dziękowaliście [dziękowaliście].
Rażącym błędem jest używanie orzeczenia w męskoosobowej formie czasu przeszłego, jeżeli podmiot nie jest męskoosobowy, np. *Kelnerka i kucharka stali przy stoliku; *Swetry, palta i suknie leżeli na dnie szafy. Często takie błędy mają podłoże gwarowe.
TRYB Spośród form trzech trybów, jakie mogą przybierać czasowniki polskie (orzekający, warunkowy i rozkazujący), kłopotów poprawnościowych przysparzają dwa ostatnie.
Tryb warunkowy, którego wykładnikiem jest cząstka by, musi być tworzony w ten sposób, że końcówki osobowe następują bezpośrednio po niej, nie – przed nią, np. napisałbym, nie: *napisałemby. Cząstkę by piszemy łącznie tylko z czasownikami i spójnikami, np. patrzyłby, jeśliby. Cząstka by przy czasowniku (podobnie jak ruchoma końcówka osobowa przy formach czasu przeszłego) nie wpływa na sposób akcentowania, tzn. czasownik ma taki sam akcent, jak bez tego elementu (por. pisali [pisali] – pisalibyśmy [pisalibyśmy]).
Tryb rozkazujący powstaje od form 3. os. lp lub lm. Podstawowym problemem przy jego tworzeniu jest ustalenie właściwej postaci tematu (konieczność uwzględnienia licznych wymian głoskowych), dlatego też w części alfabetycznej słownika podajemy formę trybu rozkazującego przy każdym trudniejszym czasowniku.
Czasowniki niedokonane rzadko występują w trybie rozkazującym, gdyż polecenie wydane w takiej formie uchodzi za niegrzeczne, por. *Wychodź z piwnicy; *Wypełniaj formularz; *Piszcie sprawozdanie; adresat mógłby odebrać taki tekst jako wyraz popędzania, przynaglania przez (zniecierpliwionego) rozmówcę. Naturalne w tej funkcji są natomiast czasowniki dokonane, np. Wyjdź z piwnicy; Wypełnij formularz; Napiszcie raport.
Inne zasady obowiązują przy używaniu w trybie rozkazującym czasowników zaprzeczonych – do pełnienia tej funkcji przeznaczone są właśnie czasowniki niedokonane, np. Nie rysuj na stole; Nie rozmawiajmy tak głośno; Nie wracajcie przed obiadem. Funkcja czasowników dokonanych w zaprzeczonych konstrukcjach rozkazujących ogranicza się do sygnalizowania jednostkowego, doraźnego ostrzeżenia, np. Tylko nie zrób błędu ortograficznego; Nie przestaw czasem tego kwiatu – na oknie może uschnąć; Nie zjedzmy aby cudzego prowiantu.
Funkcję trybu rozkazującego mogą pełnić wyrażenia złożone ze słowa proszę i czasownika w bezokoliczniku, np. Proszę milczeć; Proszę nie przeszkadzać; Proszę przestać; Proszę wyjść. Polecenia o takiej strukturze są bardzo kategoryczne.
STRONA W języku polskim odróżnia się: stronę czynną, np. zabawiam, kąpię, czeszę, stronę bierną, np. jestem kąpany, czesany, i stronę zwrotną, np. zabawiam się, kąpię się, czeszę się. Czasowniki nieprzechodnie przybierają jedynie formy strony czynnej, np. marzy, rozmyśla, przeszkadza, czasowniki przechodnie – strony czynnej i biernej, a niektóre także zwrotnej, np. oglądamy, jesteśmy oglądani, oglądamy się.
Formy strony biernej są rzadko używane w tekstach polskich; uchodzą za znamię stylu oficjalnego, urzędowego. Tam, gdzie to jest możliwe, zaleca się stosowanie strony czynnej lub – ostatecznie – konstrukcji nieosobowych. Jednak użycie strony biernej jest konieczne przy pewnym typie dopełnień biernikowych nieodróżnialnych od podmiotu. Zamiast pisać (niejasno): Przemiany ustrojowe wstrzymały czynności legislacyjne, powinniśmy posłużyć się (w zależności od znaczenia) konstrukcją Czynności legislacyjne zostały wstrzymane przez przemiany ustrojowe lub Przemiany ustrojowe zostały wstrzymane przez czynności legislacyjne.
Nie należy używać strony biernej w zdaniach z równoważnikami imiesłowowymi, gdyż taka struktura wyklucza tożsamość podmiotu-wykonawcy (*Silnik samochodu jest włączony, wydzielając mnóstwo spalin).
TWORZENIE CZASOWNIKÓW WIELOKROTNYCH Od dużej liczby czasowników, oznaczających czynność jednorazową, można utworzyć – za pomocą przedrostków, przyrostków i wymian samogłoskowych – czasowniki oznaczające czynność powtarzającą się (wielokrotną). Proces ten nie odbywa się według ściśle określonych reguł; norma dopuszcza wiele form obocznych i nieregularnych. Wszystkie szczegółowe wątpliwości zostały rozstrzygnięte w części alfabetycznej słownika, tu natomiast sygnalizujemy tylko rażący, nagminnie powtarzający się błąd przy tworzeniu form wielokrotnych od czasowników mających w składzie morfem -łącz-. Przeciwstawienie: jednokrotność – wielokrotność powinno być sygnalizowane tylko przez oboczność przyrostków tematycznych -y- : -a-, np. dołączyć – dołączać; przełączyć – przełączać; rozłączyć – rozłączać; włączyć – włączać. Rażącym błędem jest uzupełnienie tej oboczności dodatkową wymianą tematyczną -ą- : -an-. Niepoprawne są więc formy *dołanczać, *przełanczać, *rozłanczać, *włanczać.

KONIUGACJA może być rozumiana jako odmiana czasowników przez osoby, czasy, strony i tryby (w tym sensie kontrastuje z deklinacją) lub model odmiany, zbiór form fleksyjnych konkretnego czasownika. Swoiste cechy gramatyczne większości czasowników to: aspekt, czas, osoba, strona, tryb. Ponadto czasowniki odmieniają się przez liczby (jak inne części mowy), a niektóre formy przyjmują również końcówki rodzajowe (czas przeszły, przyszły złożony, zaprzeszły, imiesłowy przymiotnikowe).
Derywaty utworzone od podstaw czasownikowych (formy imienne) podlegają deklinowaniu. Rzeczowniki odczasownikowe na -cie, -anie, -enie o znaczeniu wyłącznie abstrakcyjnym odmieniają się przez przypadki, np. czytanie – D. czytania, leżenie – C. leżeniu, mycie – N. myciem, a te, które mają wtórne znaczenia skonkretyzowane – także przez liczby, np. wypracowanie – M. lm wypracowania, D.lm wypracowań; ogrodzenie – M. lm ogrodzenia, D.lm ogrodzeń; przejście – M.lm przejścia, D.lm przejść. Imiesłowy przymiotnikowe czynne i bierne odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje, np. oczekujący (klient) – D.lp oczekującego (klienta), D.lm oczekujących (klientów); r. ż oczekująca (klientka), r. n oczekujące (dziecko).
Kategorie gramatyczne składające się na koniugację dzielą się na zależne i niezależne składniowo. Do niezależnych zaliczamy czas (wskaźnik relacji czasowej między czynnością a mówieniem), tryb (znak modalności wypowiedzi) i stronę (wykładnik relacji między podmiotem i dopełnieniem a czynnością). Pozostałe kategorie czasownika – osoba, liczba i rodzaj – służą do sygnalizowania więzi syntaktycznych między składnikami wypowiedzenia, są więc kategoriami zależnymi; ich kształt zależy od formy wyrazów określanych.
System koniugacyjny tworzą: 1) formy odmienne: osobowe, nacechowane pod względem czasu, liczby, strony i trybu (także – rodzaju), np. ...