Nazwiska.doc

NAZWISKA Nazwiska, obok imion, pseudonimów i przezwisk, tworzą oddzielną klasę nazw własnych. W stosunkach oficjalnych lub półoficjalnych samo nazwisko może reprezentować nazwę osobową, choć bardziej eleganckie jest, nawet w sytuacjach oficjalnych, używanie go łącznie z imieniem. W języku polskim tradycyjnie przyjęty jest szyk: imię + nazwisko. Szyk odwrotny stosowany jest w różnego typu wykazach, spisach alfabetycznych. W innych wypadkach postrzegany jest jako oznaka braku wykształcenia, obycia towarzyskiego. Z punktu widzenia norm poprawnościowych należy go uznać za błędny.
 

I. ODMIANA NAZWISK MĘSKICH – LICZBA POJEDYNCZA
Wymagania polskiej fleksji nakazują, o ile tylko jest to możliwe, włączanie nazwisk, w tym także obcych, do modeli deklinacyjnych właściwych rzeczownikom pospolitym. Podstawą wyboru odpowiedniego wzoru fleksyjnego jest, zarówno dla nazwisk rodzimych, jak i obcych, postać fonetyczna zakończenia nazwiska, a ściślej jego ostatnia głoska (nie litera!). Tak więc nazwiska zakończone na spółgłoskę oraz samogłoskę -a lub -o w liczbie pojedynczej odmianiają się jak rzeczowniki, nazwiska zaś zakończone na samogłoski -i, -y, -e przyjmują wzór odmiany przymiotnikowej.
Wśród form fleksyjnych nazwisk – w odróżnieniu od innych rzeczowników – bardzo rzadkie są użycia wołacza, chociaż teoretycznie możliwe jest jego utworzenie. Ma to być może związek z faktem, że w polskiej kulturze zwracanie się do kogoś po nazwisku nie jest zbyt grzeczne. Jeśli jednak okoliczności tego wymagają, należy, używając polskich, męskich nazwisk, pamiętać o konsekwencjach stylistycznych. Tradycyjna forma wołacza, np. Rogiewiczu, Nowaku, bywa lekko pretensjonalna, czasem podniosła, utożsamienie zaś jej z postacią mianownikową nazwiska (panie Rogiewicz, panie Nowak) jest bardzo potoczne.
 

1. Nazwiska odmieniane według deklinacji rzeczownikowej
 

A) Nazwiska odmieniane według deklinacji męskoosobowej (4 grupy):
 

a) Nazwiska męskie zakończone na spółgłoskę miękką: -ś, -ć, -ź, dź, -ń oraz -l, -j, np. polskie: Świrgoń, Orłoś, Bugaj, Piechal, Kuć; obce: Montaigne [wym. Mąteń a. Monteń], Nagy [wym. Nodź], Bárány [wym. Barań], Andrić, Beneěić[wym. Beneszić], Hemingway [wym. Hemiŋgłej, rzad. Hemingłej], Kodaly [wym. Kodaj], Berkeley [wym. Berklej], Zoll [wym. Col], Little [wym. Litl], Broglie [wym. Broj], Tołstoj, odmieniają się analogicznie do męskoosobowych rzeczowników pospolitych o takim samym zakończeniu (np. dziadunio).
Ten sam model odmiany mają nazwiska zakończone na -o, poprzedzone jedną z wyżej wymienionych głosek (ź, ć, ś, dź, ń, j, l), np. polskie: Puzio, Cyzio, obce: Pirandello [wym. Pirandello], Uccello [wym. Uczello], Boccaccio [wym. Bokaczjo], Badoglio [wym. Badoljo], d’Annunzio [wym. Danuncjo].

UWAGA!
1. W nazwiskach, w których w wygłosie występuje nie wymawiana samogłoska e, np. Little [wym. Litl], Montaigne[wym. Mąteń a. Monteń], Gable [wym. Gebl], Doyle [wym. Dojl], Broglie [wym. Broj], Braille [wym. Brajl], Corneille [wym. Kornej], końcówkę fleksyjną oddziela się od oryginalnej postaci nazwiska apostrofem:

2. Odmieniając nazwiska polskie dwu- lub więcejsylabowe, w których wygłosowe spółgłoski -ń, -ć są poprzedzone samogłoską e (zachodzi to w zakończeniach -eń, -eć), w przypadkach innych niż mianownik opuszcza się e, jeśli tak jest w równobrzmiących rzeczownikach pospolitych: Kamień – D. Kamienia (nie: *Kamnia), bo kamień – D. kamienia; Kwiecień – D. Kwietnia (nie: *Kwiecienia), bo kwiecień – D. kwietnia.
W nazwiskach nie mających odpowiedników wśród rzeczowników pospolitych o zachowaniu lub opuszczeniu e w przypadkach zależnych decyduje tradycja odmiany, np. Woleń – D. Wolenia, ale: Stępień – D. Stępnia.
W jednosylabowych nazwiskach na -eń, -eć samogłoska e zostaje w odmianie zachowana, np. Bień – D. Bienia, Kmieć – D. Kmiecia.
3. Nazwiska polskie zakończone na -el, jeśli tylko w równobrzmących z nimi rzeczownikach pospolitych tracą w odmianie samogłoskę e, odmieniane są z opuszczeniem jej w przypadkach zależnych, np. Wróbel – D. Wróbla (nie: *Wróbela), bo wróbel – D. wróbla; Dekiel – D. Dekla (nie: *Dekiela), bo dekiel – D. dekla.
W nazwiskach Polaków o postaci nietożsamej z rzeczownikiem pospolitym najczęściej w przypadkach zależnych zachowuje się e, np. Lelewel – D. Lelewela; Korbel – D. Korbela.
W nazwiskach pochodzenia obcego na -el o zachowaniu lub opuszczeniu e w odmianie decyduje najczęściej stopień adaptacji nazwiska do języka polskiego. Tak więc nazwiska mające na gruncie polskim dłuższą tradycję, jak Hegel, Wedel, Mendel, także: Havel, na ogół tracą w odmianie e: Hegel – D. Hegla, Wedel – D. Wedla, Mendel – D. Mendla, Havel – D. Havla.
W odmianie nazwisk osób współcześnie żyjących, nazwisk nie dość ugruntowanych w polskiej tradycji językowej, najczęściej zachowuje się e, np. Orwell – D. Orwella, Fernandel – D. Fernandela, Cromwell – D. Cromwella, Kinkel – D. Kinkela.
Wyjątek stanowią nazwiska francuskie, w których ostatnia sylaba jest akcentowana, np. Claudel [wym. Klodel]. Zawsze zachowujemy w ich odmianie samogłoskę e: Claudel – D. Claudela, Ravel – D. Ravela.
b) Nazwiska męskie zakończone na spółgłoskę historycznie miękką, a więc -c, -cz, -dż, -sz, -ż (także zapisywane jako rz), np. polskie: Przybysz, Mazowiec, Bohomolec, Drawicz, Magdziarz, obce: Toeplitz [wym. Teplic], Delaroche [wym. Delarosz], Leibniz [wym. Lajbnic], Nitsch [wym. Nicz], Savage [wym. Saważ], Lelouch [wym. Lelusz], Mackintosh [wym. Mekintosz], Lodge [wym. Lodż], tworzą II grupę deklinacyjną nazwisk (np. piekarz).

UWAGA!
1. W nazwiskach, w których w wygłosie występuje nie wymawiana samogłoska e, np. Delaroche [ wym. Delarosz], Savage [wym. Saważ], Lodge [wym. Lodż], w zapisie końcówki fleksyjne oddzielamy od oryginalnej postaci nazwiska apostrofem:

2. W nazwiskach polskich zakończonych połączniem -ec w przypadkach zależnych e zostaje opuszczone, jeśli w tożsamym brzmieniowo rzeczowniku pospolitym jest opuszczane, np. Lipiec – D. Lipca (nie: *Lipieca), bo lipiec – D. lipca; Malec – D. Malca (nie: *Maleca), bo malec – D. malca.
W nazwiskach nie mających odpowiedników wśród rzeczowników pospolitych o zachowaniu lub opuszczeniu e w odmianie decyduje swojskość lub obcość nazwiska, np. Wujec – D. Wujca, Janiec – D. Jańca, Pawelec – D. Pawelca, ale: Perec – D. Pereca.
W jednosylabowych nazwiskach na -ec zawsze w odmianie zachowujemy e, np. Stec – D. Steca.
c) Nazwiska męskie zakończone na spółgłoskę -k, -g, -ch (zapisywane jako litera h lub dwuznak ch), np. polskie: Stańczyk, Syryjczyk, Pieróg, Pach, Bodych, Pawlak, Szczepanik, Walczak, Ostroróg, obce: Spock [wym. Spok], Signac [wym. S-iniak], Remarque [wym. Remark], Lebesgue [wym. Lebek], Locke [wym. Lok], van Gogh [wym. wan Gog], Young [wym. Jaŋk, rzad. Jank], Offenbach [wym. Ofenbach], Bessmertnych, Maetternich [wym. Meternich], odmieniamy jak analogiczne męskie rzeczowniki pospolite (np. rolnik).

UWAGA!
1. Odmieniając nazwiska polskie dwu- lub więcejsylabowe, w których wygłosowa głoska -k jest poprzedzona samogłoską e, zawsze opuszczamy tę samogłoskę w przypadkach zależnych, gdy jest ona opuszczana w równobrzmiących rzeczownikach pospolitych, np. Dudek – D. Dudka (nie: *Dudeka), bo dudek – D. dudka; Wołek – D. Wołka (nie: *Wołeka), bo wołek – D. wołka.
W pozostałych nazwiskach, jak w wypadku nazwisk zakończonych na -ec, -eć, -eń, o opuszczeniu lub zachowaniu e w odmianie decyduje tradycja. Najczęściej jest ono opuszczane, np. Peszek – D. Peszka, Goncarek – D. Goncarka.
W jednosylabowych nazwiskach na -ek zawsze zachowujemy w odmianie e, np. Rek – D. Reka, Skrzek – D. Skrzeka.
Także nazwiska jednosylabowe typu Mech zachowują w swej odmianie e...