KILKA PRZYDATNYCH INFORMACJI
- leksykografia- nauka zajmująca się tworzeniem słowników oraz ich zasad
- leksykologia- naukowy opis słownictwa
*wyraz słownik pojawia się w polszczyźnie dopiero w XVII w.(został odnotowany w Thesaurusie Knapiusza w 1621 roku )
*dawniejsze dzieła leksykograficzne nazywano dykcjonarzami ( od łac. dictionarium „słownik” )
lub wokabularzami (w łacinie średniowiecznej vocabularium „słownik”)
*występowały też sporadycznie lexicon, thesaurus, nomenclator
TŁUMACZENIE ŚREDNIOWIECZNE
W czasach średniowiecza tekstem , który dostarczał materiału do objaśnień słownikowych, była Biblia.. Objaśnienia te formułowano w języku łasińskim, dodatkowo na marginesach tekstów biblijnych umieszczano odpowiedniki niektórych słów w językach narodowych.
Te właśnie objaśnienia są to glosy, były one spisywane alfabetycznie i odrębnie w postaci mamotrektów (mamotreptów ), czyli słowniczków dla „początkujących”.
W wieku XVI mamotrekty pojawiły się w Czechach a także w Polsce: powstawały one przez dopisanie do wyrazów łacińskich z oryginału ich odpowiedników w językach czeskim lub polskim.
Do czasów obecnych dokonały się dwa polskie mamotrekty: tzw. mamotrekt lubiński i mamotrekt kaliski (datowany na 1471 rok)
SŁOWNIKI OKRESU OD POŁOWY XVI DO KOŃCA XVIII WIEKU
- Lexicon latino - polonicum(słownik łacińsko- polski), ukazał się w Królewcu w 1564 r.
- liczy około 30 tyś. haseł łacińskich i 20 500 polskich, w tym słowa potoczne i regionalizmy
- pod względem układu, a także materiału ilustracyjnego autor wzorował się
przede wszystkim na łacińsko- niemieckim słowniku Piotra Dasypodiusza (wyd. 1535)
- układ alfabetyczno- gniazdowy, tzn. we wspólnych hasłach grupowano wyrazy pokrewne słowotwórczo (np. wszystkie czasowniki , także prefiksalne, oparte na tym samym rdzeniu umieszczane były obok siebie)
- występują objaśnienia gramatyczne (niekonsekwentnie)
- obecność przysłów oraz maksym, sentencji ( najczęściej o rodowodzie starożytnym )
- pojawienie się „zaczątkowych” kwalifikatorów w postaci sformułowań typu jako mówią,
jako zowią, jako niektórzy mówią itd. Wskazywały one na ograniczenie terytorialne lub
stylistyczne niektórych wyrazów. .
- obfitość haseł związanych tematycznie ze starożytnością
- kolokwializmy, a także frazeologia potoczna i wulgaryzmy
- tendencja do unikania zapożyczeń, zwłaszcza latynizmów i germanizmów, wprowadzenie
w ich miejsce neologizmów polskich wszędzie tam, gdzie dla leksemu obcego autor nie znajdował odpowiednika (troska o rozwój języka polskiego)
DYKCJONARZ MIKOŁAJA VOLCKMARA
- trójjęzyczny słownik trzyczęściowy wydany w 1596 w Gdańsku
- część pierwsza: łacińsko – niemiecko – polska (pozostaje pod wpływem słowników Dasypodiusza
i Mączyńskiego)
- część druga: słownik polsko - łaciński ( przeznaczenie dydaktyczne- adresowany był do młodzieży
gdańskiej )
- część trzecia : indeks wyrazów niemieckich
- wskazówki fonetyczne, fleksyjne i etymologiczne
- ukazały się w sumie 4 wydania
SŁOWNIK KNAPIUSZA- THESAURUS POLONO- LATINO-GRAECUS
(skarbiec polsko – łacińsko- grecki )
- autor Grzegorz Knapski( Knapiusz), jezuita
- słownik wiąże się ściśle z ruchem kontrreformacyjnymi i był przeznaczony dla szkół jezuickich
- wydany w 1621 roku (?)
- około 40 tyś haseł (największy słownik polski XVII wieku)
- polszczyzna zajmuje pozycję „języka wyjściowego”
- wzorce metodologiczne: słowniki Roberta i Henryka Estienne’ów (publikowane we Francji
od połowy XVI wieku )
- słownik ma charakter normatywny (we wstępie odnajdujemy wykład autora na temat
poprawności językowej, przede wszystkim zaś konieczności tępienia obcych pożyczek
leksykalnych i tzw. makaronizowania )
- znaczny zasób słownictwa literackiego, zaczerpniętego z dzieł autorów polskich okresu renesansu ,
także historyków, kronikarzy i twórców dzieł naukowych i religijnych
- autor stosuje konsekwentny układ alfabetyczny
- wydobywanie i różnicowanie odcieni znaczeniowych , próby analizy semantycznej
- liczne kwalifikatory stylistyczne
- uwzględnienie słownictwa nieliterackiego : potocznego, dialektalnego i wulgarnego
- obfite podawanie frazeologizmów i związków wyrazowych
- wprowadzanie neologizmów i neosemantyzmów, zwłaszcza z dziedziny słownictwa przyrodniczego
Słownik w omawianej wersji trójjęzycznej miał dwa wydania (1621 i 1943 )
SŁOWNIK M. A. TROTZA
Nowy dykcjonarz to jest Mownik polsko - francusko - niemiecki
- autor Michał Abraham Trotz
- ukazał się w 1764 roku w Lipsku
- liczba haseł wynosi około 41 500 ( wg B. Walczaka )
- w jednym haśle umieszczane są różne znaczenia wyrazu
- szeregowanie znaczeń w obrębie artykułu hasłowego od najpowszechniejszego do znaczeń drugorzędnych i rzadkich
- wprowadzanie „nowoczesnych” kwalifikatorów (chronologicznych, stylistycznych, terminologicznych )w formie jednowyrazowych określeń
- szersze uwzględnienie przykładów użycia wyrazów
- przykładowa informacja gramatyczna w kształcie spotykanym do dziś , podaje się rodzaj gramatyczny rzeczowników, trudniejsze formy deklinacyjne ( np. dopełniacza lp. rzeczowników męskich )
- odnotowywanie gerundiów (rzeczowników odczasownikowych) jako odrębnych haseł
- forma hasłowa dla czasownika to zwykle 1 os. Lp. – wpływ dzieł łacińskich (ale już też bezokolicznik)
- źródła – autor korzystał z materiałów słownika Knapiusza, które wzbogacił wypisami z tekstów sobie współczesnych ( nie podał jednak listy dzieł, z jakich czerpał )
LEKSYKOGRAFIA XIX I 1. POŁOWY XX WIEKU
Z początkiem wieku XIX zaczyna się dojrzały okres polskiej leksykografii.
Pojawiają się słowniki jednojęzyczne, których domeną jest opis języka i rejestracja faktów językowych.
Swoistym przełomem, otwarciem nowej epoki okazał się słownik S. B. Lindego.
SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO SAMUELA BOGUMIŁA LINDEGO
- 6 tomów
- wydawany 1807- 1814 w Warszawie
- stanowi wzór słownika jednojęzycznego o charakterze naukowym (jest słownikiem historycznym
i objaśniającym )
- wykorzystanie źródeł : poszczególne znaczenia objaśnianych wyrazów są ilustrowane cytatami
z autorów, począwszy od XVI wieku do czasów współczesnych
- cytaty są zaopatrzone w lokalizacje(skróty nazwiska autora, nazwa dzieła i numery stron )
( cytaty są jednak często przekształcane – oryginalny cytat nie zawsze dobrze się nadaje do ilustracji
hasła słownikowego )
- słownik ma układ alfabetyczno – gniazdowy, jednak w gniazdach grupuje się tylko wyrazy
rozpoczynające się od tej samej litery (czasowniki prefiksalne opisywane są osobno)
- zastosowano podział i numerowanie znaczeń (wyodrębnianie znaczeń nie jest konsekwentne )
- użycia przenośne i związki frazeologiczne odnotowuje się jako odrębne elementy artykułu hasłowego
- definicje maja różną postać :
np. wspomniane wcześniej cytaty ) lub też objaśniając np. nazwy zwierząt czy roślin, autor raczej opisuje ich wygląd, niż odwołuję się do wiedzy czysto naukowej np.
niedźwiedź- ‘zwierz dla składu ciała i długości włosów niekształtny, stopy ma podobne do ludzkich;
u nas są czarne lub czerwonawe, mniejsze, bartnikami zwane, i małe, u których końce
włosów połyskują jak srebrne’
- innojęzyczne odpowiedniki wyrazu hasłowego: na pierwszej pozycji niemiecki, następnie ekwiwalenty z różnych języków słowiańskich, łaciny i greki
SŁABE PUNKTY:
- wprowadzanie słów nieistniejących w polszczyźnie, utworzonych sztucznie na podstawie wyrazów
z innych języków słowiańskich (ich liczbę szacuje się na kilka tysięcy ) . Słowa te są wprawdzie
oznaczone gwiazdką, która jednak używana jest również dla wyróżnienia wyrazów rzadkich
i przestarzałych
- bardzo ograniczone i niekonsekwentne stosowanie kwalifikatorów
- pomijanie części zapożyczeń np. galicyzmów
figielek