Towarzystwo Mi�o�nik�w J�zyka Polskiego ABC... polskiej gramatyki Leksykon szkolny Opracowa�a: Janina Kwiek-Osiowska Sp�ka Wydawniczo-Ksi�garska Krak�w � Warszawa 1993 � Copyright by Janina Kwiek-Osiowska Krak�w 1992 ISBN 83-7064-048-6 Sk�ad: Kieleckie Zak�ady Graficzne Druk i oprawa: Opolskie Zak�ady Graficzne w Opolu �arn. 1351/92. Nak�ad 10000 egz. Od Redakcji W j�zyku polskim, podobnie jak w innych j�zykach, zachodz� ci�g�e zmiany. R�wnocze�nie rozwija si� j�zyko- znawstwo jako dziedzina wiedzy. Ono to zjawiska j�zykowe rejestruje, wyja�nia i stara si� nimi pokierowa� tak, by by�y zgodne z norm� j�zykow�, obowi�zuj�c� wsp�cze�nie. Nowe metody opisu j�zyka wymagaj� nowej terminologii, ta za� wymaga obja�nienia. Najwi�cej mo�liwo�ci ku temu, by przekaza� wiadomo- �ci o j�zyku, ma szko�a. Zreformowany program nauczania obejmuj�cy zagadnienia fonetyki, fleksji i sk�adni, s�ownict- wa, s�owotw�rstwa, semantyki i frazeologii, stylistyki, j�zy- ka jako systemu znak�w, historii j�zyka, odmian i tendencji rozwojowych wsp�czesnej polszczyzny, j�zyka jako tworzy- wa literackiego a tak�e propedeutyczne wiadomo�ci z j�zy- koznawstwa og�lnego, stwarza konieczno�� przybli�enia nauczycielom i uczniom poj�� i termin�w u�ywanych w opi- sie skomplikowanych proces�w zachodz�cych w j�zyku. Aby cho� w cz�ci zaspokoi� te potrzeby, oddaj� czytel- nikowi zainteresowanemu j�zykiem ojczystym t� ksi��k�, kt�ra ma charakter leksykonu termin�w nauki o j�zyku. Uk�ad s�ownika jest tematyczny, dostosowany do hase� programowych, zw�aszcza programu szko�y �redniej, z uwzgl�dnieniem wa�niejszych zagadnie� programu szko�y podstawowej. Stylistyka jest rozbudowana z my�l� o klasach profilowanych � humanistycznych. Zamieszczone w s�owniku wykresy i tabele oraz mapki maj� na celu uczyni� tekst bardziej przejrzystym, a tak�e uwydatni� pewne zale�no�ci w omawianych has�ach. Tabele te mog� s�u�y� jako wz�r pomocy naukowych. Znaczenia hase� bardzo cz�sto s� dos�ownym przeniesie- niem tekstu z wielu pozycji naukowych i popularnonauko- wych polskich j�zykoznawc�w. Dla jasno�ci obrazu i cz�sto z praktycznych wzgl�d�w zrezygnowa�am z cudzys�owu, kt�rego musia�abym przy * koncepcji, jak� przyj�am, niezwykle cz�sto u�ywa�. Nato- miast staram si� zawsze poda� w nawiasie dok�adny adres �r�d�owy tre�ci has�a np. 12 s. 25, co oznacza, �e czerpi� informacje, b�d� dos�ownie przenosz� tekst z 12 pozycji wykazu �r�de� i 25 strony cytowanej pracy. Serdecznie zach�cam Czytelnik�w, nauczycieli, studen- t�w i uczni�w, korzystaj�cych z �Leksykonu" do uwag, kt�re b�d� dla mnie cenn� wskaz�wk� przy kolejnych opracowaniach. Janina Kwiek-Osiowska I. J�zykoznawstwo J�ZYKOZNAWSTWO (lingwistyka) � nauka o j�zyku (o jego budowie, funkcji i rozwoju), kt�ra pos�uguje si� w�a�ciwymi dla tej dziedziny wiedzy metodami. Ze wzgl�du na to, �e j�zykiem zajmuj� si� tak�e inne dyscypliny naukowe (logika, filozofia, psychologia i in.), j�zykoznaw- stwo cz�sto okre�la si� jako nauk�, dla kt�rej g��wnym przedmiotem bada� jest j�zyk. (9, s. 143) - Propedeutyczne wiadomo�ci z j�zykoznawstwa og�lnego Typy opis�w j�zyka (z punktu widzenia przedmiotu) (z punktu widzenia metody) synchroniczny diachroniczny transfor- macyjny OPIS DIACHRONICZNY � to opis kolejnych faz rozwojowych j�zyka nast�puj�cych po sobie, czyli opis uj�ty historycznie, np. w gramatyce historycznej j�zyka polskiego, �aci�skiego itd. (wg 9, s. 58/9); OPIS GENERATYWNY � to opis j�zyka jako ko�cowego zespo�u regu� pozwalaj�cych tworzy� dowolnie wielki zbi�r zda�, tekst�w, regu�, kt�re przedstawiaj� si� w postaci sformalizowanego zapisu (jakby algeb- raicznego) operuj�cego symbolami, w miejsce kt�rych podstawiane s� wyrazy (wg 9, s. 96/7); OPIS STRUKTURALNY � to opis synchroniczny lub diachroniczny budowy i funkcjonowania j�zyka jako zorganizowanego systemu znak�w wzajemnie si� warunkuj�cych, systemu b�d�cego podstawowym kodem komunikacyjnym czyli s�u��cym do porozumienia si� (wg 9, s. 228); OPIS SYNCHRONICZNY � to analiza fakt�w j�zykowych jako element�w systemu j�zyka (funkcjonuj�cych poprzez opozycje) w okre�- lonym momencie czasowym: wsp�cze�nie, ale te� w przesz�o�ci, np. w dobie renesansu (wg 9; s. 340); OPIS TRANSFORMACYJNY � to opis mo�liwo�ci przekszta�cenia struktury tzw. g��bokiej, w struktur� powierzchniow�, np. jednej konstruk- cji sk�adniowej w inn� bez zmiany tre�ci: Widz�, �e podnosi si� poziom nauczania matematyki. // Widz� podnoszenie si� poziomu nauczania matema- tyki. (wg 9, s. 356/7). J�zykoznawstwo wewn�trzne i zewn�trzne J�ZYKOZNAWSTWO WEWN�TRZNE -bada j�zyk jako system znak�w. Wa�niejsze dyscypliny j�zykoznawstwa wewn�trznego semantyka 7^ s�owotw�rstwo / onomastyka toksykologia frazeologia etymologia (wg 10, s. 36/7) fonologia fleksja sk�adnia ETYMOLOGIA � jest dzia�em leksykologii traktuj�cym o rodzinach i pochodzeniu wyraz�w (wg 10, s. 39). FONOLOGIA �jest dzia�em j�zykoznawstwa badaj�cym d�wi�ki mowy pod k�tem widzenia ich funkcji w procesie porozumiewania si� za pomoc� j�zyka, tzn. z punktu widzenia komunikatywnej funkcji j�zyka (9, s. 85/6). Fonologia wraz z fonetyk� analizuje j�zyk od strony d�wi�kowej i ustala zwi�zki mi�dzy elementami fonicznymi znak�w j�zykowych a ich znacze- niami (10, s. 36). FRAZEOLOGIA �jest dzia�em nauki o j�zyku zajmuj�cym si� analiz� i opisem istniej�cych w j�zyku ustalonych po��cze� wyrazowych, kt�re stanowi� funkcjonalnie niepodzielne jednostki systemu j�zykowego (9, s. 91). LEKSYKOLOGIA � zajmuje si� ca�ymi wyrazami jako jednostkami z pewnych wzgl�d�w samodzielnymi (wg 10, s. 36). ONOMASTYKA � to nauka o imionach w�asnych a wi�c o wszelkich nazwach geograficznych oraz imionach i nazwiskach ludzi itp. (10, s. 36). SEMANTYKA �jest uwa�ana za jedn� z najobszerniejszych ga��zi j�zykoznawstwa i semiotyki, a ma si� zajmowa� najszerzej znaczeniem czyli stosunkiem znaku do rzeczywisto�ci (10, s. 37). Semantyka bada relacje mi�dzy znakami a rzeczywisto�ci� (10, s. 24). SK�ADNIA � zajmuje si� zwi�zkami mi�dzy znakami j�zykowymi, odnajduje prawa rz�dz�ce uk�adami tekst�w j�zyka, w tym przede wszyst- kim okre�la wzajemne stosunki mi�dzy zdaniami i stosunki pomi�dzy elementami zdania (10, s. 36). S�OWOTW�RSTWO � jest dzia�em nauki o j�zyku opisuj�cym morfologiczne (budow� i odmian� wyraz�w) �rodki tworzenia nowych wyraz�w (9, s. 317). Stowotw�rstwo zajmuje si� budow� wyraz�w z uwagi na ich znaczenie (10, s. 36). SYNTAKTYKA � bada stosunki pomi�dzy samymi znakami i ich wewn�trzn� budow� (10, s. 24). Pozosta�e dyscypliny j�zykoznawstwa wewn�trznego stylistyka geografia lingwistyczna historia j�zyka leksykografi� i dialektologia i gramatyka historyczna DIALEKTOLOGIA � domen� bada� dialektologii jest j�zyk ludowy, wiejski. W ostatnich czasach dialektologia rozumiana jest szerzej, w��cza si� w jej zakres tak�e badania nad zr�nicowaniem socjalnym j�zyka (10, s. 38). GEOGRAFIA LINGWISTYCZNA � (j�zykowa) jest dzia- �em j�zykoznawstwa badaj�cym i przedstawiaj�cym kartograficznie zasi�gi terytorialne zjawisk j�zykowych � gramatycznych i leksykalnych � przede wszystkim rozprzestrzenianie cech i wyraz�w gwarowych (9, s. 99). Geografia lingwistyczna i dialektologia s� dyscyplinami, kt�re omawiaj� zjawiska j�zykowe z uwagi na ich rozpowszechnienie. Pierwsza z nich odnosi si� g��wnie do wi�kszo�ci zespo��w lingwistycznych i oczekuje si� od niej m. in. dostarczenia podstaw geograficznych do klasyfikacji typologicz- nej i genetycznej j�zyk�w �wiata (10, s. 38). GRAMATYKA HISTORYCZNA � (zwana te� diachroni- czn�) w przeciwie�stwie do gramatyki opisowej (czyli synchronicznej) badaj�cej i opisuj�cej j�zyk wsp�cze�nie u�ywany, pr�buje przedstawi� dany j�zyk w jego rozwoju (9, s. 103). Gramatyka historyczna bada rozw�j jednego systemu j�zykowego, np. literackiego (10, s. 38). HISTORIA J�ZYKA � bada zr�nicowanie j�zyka etnicznego na wiele odmian w zwi�zku ze zmianami dokonuj�cymi si� w �yciu narodu (10, s. 38). LEKSYKOGRAFI� � dzia� wiedzy, kt�rego zadaniem jest gromadzenie i udost�pnianie zasob�w leksykalnych j�zyka w postaci wszelkiego rodzaju s�ownik�w (wg 10, s. 39). STYLISTYKA � nauka o r�nych odmianach stylu rozumianego jako spos�b wyra�ania my�li w mowie i pi�mie (9, s. 338). J�ZYKOZNAWSTWO STOSOWANE (jako pomost mi�- dzy j�zykoznawstwem wewn�trznym i zewn�trznym) � to zesp� bada� nad mo�liwo�ciami i sposobami wykorzystywania osi�gni�� j�zykoznawst- wa w r�nych dziedzinach �ycia oraz w innych dyscyplinach naukowych. Do j�zykoznawstwa stosowanego zalicza si� przede wszystkim badania nad efektywno�ci� nauczania j�zyk�w obcych, opracowanie alfabet�w dla j�zyk�w, kt�re nie zna�y do tej pory pi�miennictwa, udoskonalenie stenografii w oparciu o badania statystyczno-j�zykoznawcze, badania nad poprawno�ci� j�zykow�, praca nad udoskonaleniem kod�w do przekazy- wania informacji w teletechnice, maszynowe t�umaczenie itp. (9, s. 333). Kierunki zainteresowa� j�zykoznawstwa stosowanego j�zykoznawstwo normatywne Ma za zadanie takie kszta�towanie je�yka, by m�g� jak najlepiej spe�nia�^ swoje funkcje spo�eczne dydaktyka j�zykoznawcza Wypracowanie metod nauczania tego �narz�dzia poznania, porozumiewania' sit i wyra�ania uczu�, jakim jest j�zyk logopedia i foniatria Zadaniem obu dzia��w jest: zapobie- ganie wadom wymowy oraz uczenie wydawania g�osu cz�owieka; wi��� sif ^wi�c z fonetyk� teoria przek�adu Badanie mo�liwo�ci i metody prze- k�adu opartego na bezpo�rednim dzia- �aniu cz�owieka oraz przek�ad,!! ma- szynowego (wg 10, s. 38) J�ZYKOZNAWSTWO ZEWN�TRZNE � zajmuje si� zwi�zkami j�zyka z innymi elementami rzeczywisto�ci (wg 10, s. 39-41). Miejsce j�zykoznawstwa w�r�d nauk cybernetyka i teoria i...
bogg